• ← Mądrość Syracha
• Księga Jeremiasza →

Wstęp do Księgi Izajasza

Izajasz (hebr. Jeszaja = "Zbawieniem jest Jahwe" lub "Jahwe, zbaw!") zajmuje pierwsze miejsce wśród proroków ze względu na wielką spuściznę literacką oraz na doniosłość swej teologii i proroctw mesjańskich. Pochodził ze znakomitej rodziny jerozolimskiej, może nawet spokrewnionej z rodziną królewską. Ojcem jego był Amos (Iz 1,1), różny od proroka z Tekoa. Urodził się około r. 765 przed Chr. Obdarzony wielkimi zaletami ducha, inteligencją i silną wolą, odwagą i stanowczością, zdobył wszechstronne wykształcenie i odznaczał się głęboką kulturą duchową. Bóg powołał go na proroka we wspaniałej wizji w świątyni w r. 739 (Iz 6,1nn). Spełniał tę misję ponad 40 lat współcześnie z prorokiem Micheaszem. Żydowska tradycja podaje, że poniósł śmierć męczeńską za bezbożnego króla Manassesa (699-643). W każdym razie po najeździe Sennacheryba w r. 701 giną ślady jego działalności. Izajasz był żonaty i miał dwóch synów, którym z rozkazu Boga nadał imiona symboliczne, mające sens zapowiedzi proroczych.

Wraz z powołaniem otrzymał Izajasz niełatwą misję wobec narodu. Miał nawoływać do poprawy z grzechów, zapowiadać zagładę królestwa Izraela i Judy jako karę za niewierność Bogu (rozdz. Iz 6). Działalność jego idzie w trzech kierunkach: politycznym, etycznym i religijnym. Bierze on bardzo żywy udział w życiu politycznym swego kraju, walczy o teokrację, jest bohaterem narodowym. Swe prorocze mowy i poetyckie utwory wiąże z wypadkami historycznymi. Ciągle przypomina myśl, wyrażoną w jego imieniu, że Bóg sam jest zbawieniem Izraela i dlatego naród wybrany powinien w Nim tylko pokładać całą swą ufność, odrzucając pomoc zewnętrzną i przymierza z innymi narodami. Izajasz jest wybitnym prorokiem wiary.

Jako prorok-kaznodzieja i wychowawca narodu Izajasz walczy o dobre obyczaje w życiu publicznym i prywatnym. Piętnuje wady panoszące się w różnych sferach społeczeństwa judzkiego, zwłaszcza pychę i zbytek, zepsucie moralne, wyzysk i ucisk klas niższych, niesprawiedliwość w wyrokach sądowych i w nakładaniu świadczeń publicznych, praktyki wróżbiarskie i formalizm w zewnętrznym kulcie Boga. Przepowiada klęskę narodu - niekiedy pod apokaliptycznym obrazem "dnia Pańskiego" - zawsze jednak obiecuje ocalenie małej cząstki, zdrowej "Reszty" Izraela, z której się odrodzi nowy, święty naród.

Przeciwstawiając się wpływom asyryjskim Izajasz staje do walki o czysty monoteizm w Izraelu, podobnie jak dawniej - za Achaba - walczył Eliasz. Wpływa na reformę religijną króla Ezechiasza. Jest prorokiem i teologiem jedynego, prawdziwego, najświętszego Boga, Jahwe. Już od pierwszej wizji ma silne przeświadczenie o Bożej świętości i sprawiedliwości. Opisuje również inne przymioty Boże: wszechmoc stwórczą i wieczność, wszechwiedzę i wszechobecność, wielkość i chwałę, także mądrą i troskliwą Opatrzność i miłość do ludzi, zwłaszcza do Izraela. Prorok wykazuje nieraz nicość bożków, polemizując z ich czcicielami. Boga określa różnymi tytułami: "Święty Izraela", "Mocny", "Król", "Pan Zastępów".

Jako utalentowany pisarz, Izajasz jest klasycznym poetą biblijnym. Cechy jego poezji to bogaty język, wspaniały styl, jędrne wyrażenia, piękne obrazy i porównania oraz wielka rozmaitość zastosowanych rodzajów literackich. Są tu uroczyste kazania i wyrocznie, gwałtowne nagany i groźby, żywe opisy i pouczające poematy, elegie i pieśni liryczne, nawet dramatyczne utwory i apokaliptyczne obrazy, wreszcie modlitwy i hymny.

Dzisiejsi uczeni wyróżniają na ogół trzy części Izajasza ze względu na treść i autorstwo, czyli powstanie księgi: Proto-Izajasz (rozdz. Iz 1-39), Deutero-Izajasz (rozdz. Iz 40-55), Trito-Izajasz (rozdz. Iz 56-66).

Proto-Izajasz, zwany "Księgą gróźb" od przeważającego tematu, zawiera mowy przeciw Judzie i Jerozolimie z lat 740-700 przed Chr. (rozdz. Iz 1-12), w których oprócz gróźb są też pocieszające zapowiedzi mesjańskie ("Księga Emmanuela": rozdz. Iz 6-12), mowy przeciw wrogim narodom (rozdz. Iz 13-23) i szczególnie przeciw Asyrii ok. r. 701 (rozdz. Iz 28-33), później dodane sekcje o charakterze apokaliptycznym (rozdz. Iz 24-28; Iz 34-35) oraz dodatek historyczny (rozdz. Iz 36-39). Proto-Izajasz powstał z różnych zbiorów mów prorockich i innych utworów Izajasza, które w części Prorok sam wygłosił lub napisał (Iz 6,1-9,6), w części zaś zebrali i rozszerzyli jego uczniowie (por. Iz 8,16). Nieznany redaktor połączył istniejące już zbiory w jedną całość gdzieś pod koniec niewoli babilońskiej w VI w. Sekcje apokaliptyczne zostały utworzone, a przynajmniej przerobione w duchu Izajasza przez kogoś innego w VI lub V wieku przed Chrystusem.

Deutero-Izajasz (rozdz. Iz 40-55), zwany "Księgą wyzwolenia i odnowy", przedstawia bliskie już wyzwolenia Izraela z niewoli babilońskiej jakby nowe Wyjście z Egiptu. Prorok przemawia do wygnańców jak do współczesnych sobie ludzi. Bóg wszechmocny i miłosierny sprawi to dzieło wyzwolenia darmo, z łaski swojej, przez Cyrusa, swego wybrańca. Odnowa Syjonu i całego narodu izraelskiego dokona się przez ekspiację za grzechy i nawrócenie się do Pana, przez nowy związek miłości i nowe przymierze. Dokona się to wewnętrznie dzięki zadośćuczynieniom Sługi Pańskiego, który stanowi zapowiedź Mesjasza jako pokornego, cierpiącego mękę i śmierć Proroka i Odkupiciela wszystkich ludzi z niewoli zła i grzechu. Dość powszechnie dzisiaj przyjmuje się zdanie, iż autorem tej części jest anonimowy prorok, piszący podczas niewoli babilońskiej ok. r. 550, znający doskonale naukę, język i styl Izajasza.

Trito-Izajasz, czyli "Księga triumfu". Głównym tematem jest pocieszenie i krzepienie na duchu Judejczyków po powrocie z niewoli przez opis przyszłej chwały Jerozolimy i całego Izraela w królestwie mesjańskim i w czasach eschatologicznych. Miasto święte stanie się centrum wszystkich narodów. Nieznany autor tej części tworzył i pisał po niewoli babilońskiej pod koniec VI wieku.

Ponieważ autorzy Deutero-Iz i Trito-Iz jako duchowi uczniowie wielkiego Proroka przyswoili sobie dobrze jego naukę, duchowość i nawet język - można mówić o szkole izajańskiej - przeto nic dziwnego, że cała Księga, choć powstała ostatecznie pod koniec VI wieku, została od początku przypisana samemu Izajaszowi.

Izajasz jest największym prorokiem mesjańskim. Wiele prawd nauki objawionej w NT ma swój początek już w Izajaszu, np. nauka o Słowie Bożym i odkupieniu ludzkości przez ekspiacyjną śmierć Mesjasza, nauka o konieczności łaski Bożej do dobrego i o usprawiedliwieniu z wiary przez łaskę, nauka o przymiotach Boga, zwłaszcza o Jego sprawiedliwości i świętości. Żaden z proroków ST nie przedstawił tak dokładnie osoby Mesjasza i powszechnego charakteru Jego królestwa jak Izajasz. Według jego proroctw Mesjasz - "Emmanuel" (Bóg z nami) - narodzi się z Dziewicy (Iz 7,14), otrzyma imię wyrażające Jego naturę i misję: Prawdziwy Doradca, Bóg Mocny, Odwieczny Ojciec, Książe Pokoju (Iz 9,5), będzie jako potomek Dawida królem, sprawiedliwym i pełnym darów Pana (Iz 11,1nn). Pieśni o Słudze Pańskim dopełniają obrazu Mesjasza (Iz 42,1-9; Iz 49,1-7; Iz 50,1-9; Iz 52,13-53,12): będzie On pokornym głosicielem prawdy, światłością i przymierzem dla narodów oraz prawodawcą, ale nade wszystko będzie prorokiem-męczennikiem, który swoimi cierpieniami i śmiercią zastępczą zadośćuczyni Bogu za grzechy ludzi, pojedna ich z Bogiem, a stawszy się ich Zbawicielem, uzyska wieczną chwałę dla siebie i dla nich. Izajasz jest cytowany w NT aż około 85 razy. Słusznie można nazwać Izajasza "ewangelistą pośród proroków" (św. Hieronim).

Żydzi zawsze czytali i skrzętnie przepisywali Księgę Izajasza. Dowodem ich pietyzmu są choćby te dwa wspaniałe rękopisy hebrajskie z II/I w. przed Chr., znalezione w Qumran (1948 r.).