• ← Księga Abdiasza
• Księga Micheasza →

Wstęp do Księgi Jonasza

W przeciwieństwie do innych ksiąg prorockich Księga Jonasza nie zawiera ani mów i upomnień, ani wyroczni. Jest opowieścią o proroku, który najpierw przez zamierzoną ucieczkę na przeciwległy kraniec świata chce uwolnić się od powierzonej mu przez Pana misji prorockiej. A następnie, gdy pod presją nadzwyczajnych wypadków spełnia wreszcie posłannictwo Boże w Niniwie i osiąga niespodziewany rezultat pokuty, czuje żal do Boga i czyni Mu wyrzuty, że nie zesłał zapowiedzianej kary. Bohaterem tej historii jest Jonasz ("Gołąb"), syn Amittaja, którego najprawdopodobniej można identyfikować z prorokiem Jonaszem z Gat ha-Chefer (dziś Meszhed, około 20 km na zachód od Tyberiady), żyjącym w czasach króla izraelskiego Jeroboama II (782-753; por. 2 Krl 14,25).

Historię Jonasza samą w sobie można uważać za podanie dawnego pochodzenia. Wydaje się jednak, że pisemnie w obecnej formie literackiej została ona zredagowana w czasach po niewoli babilońskiej (586-538), a przed r. 200 (por. Syr 49,10). Język jasny i prosty, ale mniej czysty niż język Księgi Rut, szereg arameizmów tak leksykalnych (Jon 1,6; Jon 3,7; Jon 4,11 itd.), jak również gramatycznych (Jon 1,7; Jon 1,12; Jon 4,6 itd.), wpływ innych proroków, zwłaszcza Jeremiasza i Ezechiela, idee przewodnie całej księgi każą sądzić, że V w. przed Chr., a więc czasy ksiąg Ezdrasza, Nehemiasza oraz Kronik najlepiej odpowiadają jej powstaniu.

Piękne to opowiadanie, o dobrze zachowanym tekście hebrajskim, stanowi zasadniczo jedność literacką. Część uczonych sądzi, że po 3,4 należy czytać wiersz 4,5. Pewną trudność stanowi psalm dziękczynny Jonasza (Jon 2,3-10). Uczeni dzisiejsi przyjmują możliwość późniejszej interpolacji ze względu na luźny związek tego psalmu z konkretną sytuacją i myślą przewodnią księgi. księga Jonasza nie jest ani autobiografią Proroka, ani jego biografią realną, ale wydaje się, iż jest to utwór dydaktyczny (Jon 3,10; Jon 4,10n; por. Jr 18,7n). Historia bowiem nie notuje faktu tak wspaniałego nawrócenia Niniwy. Natomiast literatura biblijna zna temat proroków opierających się Bogu (1 Krl 19,4; Jr 1,6nn; Jr 15,10-18; Jr 20,7-10), a znane nam pewne szczegóły folkloru owych czasów zawierają również temat ryby, która połknęła człowieka i zachowała go żywego. Te dane pozwalają przypuszczać, iż Księga Jonasza należy do rodzaju literackiego midraszów, bardzo rozwiniętych po niewoli, które podawały jakąś lekcję budującą. Księga Jonasza chce pouczyć o woli miłosiernego Boga, który czeka na znak prawdziwej pokuty, by móc przebaczyć (Wj 34,6n; Ps 86[85],15; Ne 9,17; Jl 2,13). Księga głosi szeroki uniwersalizm, darząc sympatią wszystkie kraje i wszystkich ludzi dobrej woli, nawet dawnych wrogów Izraela.

Myśli Księgi Jonasza, perły literatury ST, są bliskie Ewangelii. Chrystus Pan postawił Niniwę za przykład nawrócenia (Mt 12,41; Łk 11,32), a cud Jonasza, przebywającego trzy dni i trzy noce we wnętrznościach ryby, uznał za typ swego zmartwychwstania (Mt 12,39n; Łk 11,30). Sam fakt, że Chrystus Pan posłużył się wzmianką o Jonaszu, nie może stanowić dowodu wystarczającego na stwierdzenie historycznej rzeczywistości tejże. Wchodzi tu bowiem w grę jedynie ten aspekt, iż podobnie jak epizod z rybą miał według zamiaru hagiografa wykazać autentyczność misji prorockiej Jonasza, tak zmartwychwstanie Chrystusa miało być i było wielkim znakiem autentyczności Jego posłannictwa dzięki cudownej interwencji Boga.