1 ¹ Cała mądrość od Boga pochodzi, jest z Nim na wieki. ² Piasek morski, krople deszczu i dni wieczności któż może policzyć? ³ Wysokość nieba, szerokość ziemi, przepaść i mądrość któż potrafi zbadać? ⁴ Jako pierwsza przed wszystkim stworzona została mądrość, rozum roztropności od wieków*. ⁶ Korzeń mądrości komuż się objawił, a dzieła jej wszechstronnej umiejętności któż poznał?* ⁸ Jest Jeden mądry, co bardzo lękiem przejmuje, siedzący na swym tronie. ⁹ To Pan ją stworzył, przejrzał, policzył i wylał na wszystkie swe dzieła, ¹⁰ na wszystkie stworzenia według swego daru, a tych, co Go miłują, hojnie nią wyposażył. ¹¹ Bojaźń Pańska* to chwała i chluba, wesele i korona radosnego uniesienia. ¹² Bojaźń Pańska zadowala serca, daje wesele, radość i długie życie. ¹³ Temu, kto się Pana boi, dobrze będzie na końcu, a w dniu swej śmierci będzie błogosławiony. ¹⁴ Początkiem mądrości jest bojaźń Pana, i dla tych, którzy są [Mu] wierni, wraz z nimi została stworzona w łonie matki*. ¹⁵ Założyła u ludzi fundament wieczny, a u ich potomstwa znajdzie zaufanie. ¹⁶ Pełnia mądrości to bać się Pana, który upoi ich* owocami swoimi. ¹⁷ Cały ich dom napełni pożądanymi dobrami, a spichlerze swymi płodami. ¹⁸ Koroną mądrości - bojaźń Pańska, dająca pokój i czerstwe zdrowie. ¹⁹ <A [Pan] ją przejrzał, policzył>. Wiedzę i poznanie rozumu jak deszcz wylał, i wywyższył chwałę tych, co ją posiadają. ²⁰ Korzeń mądrości to bać się Pana, a gałęzie jej - długie życie*. ²² Niesłuszny gniew nie może być usprawiedliwiony, przebranie miary w gniewie jest jego* upadkiem. ²³ Cierpliwy do czasu dozna przykrości, ale później radość dla niego zakwitnie. ²⁴ Do czasu będzie ukrywać swoje słowa, a wargi wielu wychwalać będą jego rozum. ²⁵ W skarbcach mądrości są przypowieści wiedzy, w grzeszniku zaś pobożność budzi odrazę. ²⁶ Jeżeli pożądasz mądrości, chowaj przykazania, a Pan cię nią obdarzy. ²⁷ Albowiem mądrość i wykształcenie to bojaźń Pana, a w wierności i łagodności ma On upodobanie.
2 ¹ Synu, jeżeli masz zamiar służyć Panu, przygotuj swą duszę na doświadczenie! ² Zachowaj spokój serca i bądź cierpliwy, a nie trać równowagi w czasie utrapienia! ³ Przylgnij do Niego, a nie odstępuj, abyś był wywyższony w twoim dniu ostatnim. ⁴ Przyjmij wszystko, co przyjdzie na ciebie, a w zmiennych losach utrapienia bądź wytrzymały! ⁵ Bo w ogniu doświadcza się złoto, a ludzi miłych Bogu - w piecu utrapienia*. ⁶ Bądź Mu wierny, a On zajmie się tobą, prostuj swe drogi i Jemu zaufaj! ⁷ Którzy boicie się Pana, oczekujcie Jego zmiłowania, nie zbaczajcie z drogi, abyście nie upadli. ⁸ Którzy boicie się Pana, zawierzcie Mu, a nie przepadnie wasza zapłata. ⁹ Którzy boicie się Pana, spodziewajcie się dobra, wiecznego wesela i zmiłowania! ¹⁰ Popatrzcie na dawne pokolenia i zobaczcie: któż zaufał Panu, a został zawstydzony? Albo któż trwał w bojaźni Pańskiej i był opuszczony? Albo któż wzywał Go, a On nim wzgardził? ¹¹ Dlatego że Pan jest litościwy i miłosierny, odpuszcza grzechy i zbawia w czasie utrapienia. ¹² Biada sercom tchórzliwym, rękom opuszczonym i grzesznikowi chodzącemu dwiema ścieżkami. ¹³ Biada sercu zniechęconemu: ponieważ nie ma ufności, nie dozna opieki. ¹⁴ Biada wam, którzy straciliście cierpliwość: cóż uczynicie, kiedy Pan nawiedzi? ¹⁵ Którzy się Pana boją, będą posłuszni Jego słowom, a miłujący Go pójdą Jego drogami. ¹⁶ Którzy się Pana boją, będą szukać Jego upodobania, a miłujący Go w Prawie znajdą nasycenie. ¹⁷ Którzy się Pana boją, przygotują swe serca, a przed obliczem Jego uniżą swe dusze. ¹⁸ Wpadnijmy raczej w ręce Pana niż w ręce ludzi: jaka jest bowiem Jego wielkość, takie też i miłosierdzie*.
3 ¹ Mnie, ojca, posłuchajcie, dzieci, i tak postępujcie, abyście były zbawione. ² Albowiem Pan uczcił ojca przez dzieci, a prawa matki nad synami utwierdził. ³ Kto czci ojca, zyskuje odpuszczenie grzechów, ⁴ a kto szanuje matkę, jakby skarby gromadził. ⁵ Kto czci ojca, radość mieć będzie z dzieci, a w czasie modlitwy swej będzie wysłuchany. ⁶ Kto szanuje ojca, długo żyć będzie, a kto posłuszny jest Panu, da wytchnienie swej matce: ⁷ jak panom służy tym, co go zrodzili. ⁸ Czynem i słowem czcij ojca swego, aby spoczęło na tobie jego błogosławieństwo. ⁹ Albowiem błogosławieństwo ojca podpiera domy dzieci, a przekleństwo matki wywraca fundamenty. ¹⁰ Nie przechwalaj się niesławą ojca, albowiem hańba ojca nie jest dla ciebie chwałą. ¹¹ Chwała dla każdego człowieka płynie ze czci ojca, a matka w niesławie jest ujmą dla dzieci. ¹² Synu, wspomagaj swego ojca w starości, nie zasmucaj go w jego życiu. ¹³ A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość, nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił. ¹⁴ Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie, w miejsce grzechów zamieszka u ciebie*. ¹⁵ W dzień utrapienia wspomni się o tobie, jak szron w piękną pogodę, tak rozpłyną się twoje grzechy. ¹⁶ Kto porzuca ojca swego, jest jak bluźnierca, a przeklęty przez Pana, kto pobudza do gniewu swą matkę. ¹⁷ Synu, w sposób łagodny prowadź swe sprawy, a każdy, kto jest prawy, będzie cię miłował. ¹⁸ O ile wielki jesteś, o tyle się uniżaj, a znajdziesz łaskę u Pana*. ²⁰ Wielka jest bowiem potęga Pana i przez pokornych bywa chwalony. ²¹ Nie szukaj tego, co jest zbyt ciężkie, ani nie badaj tego, co jest zbyt trudne dla ciebie. ²² O tym rozmyślaj, co ci nakazane, bo rzeczy zakryte nie są ci potrzebne. ²³ Nie trudź się niepotrzebnie nad tym, co siły twoje przechodzi - więcej, niż zniesie rozum ludzki, zostało ci objawione. ²⁴ Wielu bowiem domysły ich w błąd wprowadziły i o złe przypuszczenia potknęły się ich rozumy*. ²⁶ Serce twarde* na końcu dozna klęski, a miłujący niebezpieczeństwo w nim zginie. ²⁷ Serce twarde obciąży się utrapieniami, a zuchwalec będzie dodawał grzech do grzechu. ²⁸ Na chorobę pyszałka nie ma lekarstwa, albowiem nasienie zła w nim zapuściło korzenie. ²⁹ Serce rozumnego rozważa przypowieści, a ucho słuchacza jest pragnieniem mędrca.
4 ¹ Synu, nie odmawiaj biedakowi rzeczy niezbędnych do życia i oczu potrzebującego nie męcz zwlekaniem! ² Nie dręcz duszy głodnego i nie pobudzaj do gniewu człowieka w jego niedostatku! ³ Serca rozgniewanego w większy zamęt nie wprowadzaj i nie zwlekaj z datkiem dla potrzebującego! ⁴ Nie odpychaj żebrzącego w strapieniu, a od ubogiego nie odwracaj swej twarzy! ⁵ Nie odwracaj oka od proszącego i nie dawaj człowiekowi sposobności, aby cię przeklinał. ⁶ Gdy bowiem przeklnie cię w gorzkości duszy, Ten, co go stworzył, wysłucha jego życzenia. ⁷ Czyń siebie godnym kochania w zgromadzeniu, a przed władcą skłaniaj głowę! ⁸ Nakłoń ucha swego biednemu i łagodnie odpowiedz mu spokojnymi słowami! ⁹ Wyrwij krzywdzonego z ręki krzywdzącego, a gdy sądzić będziesz, nie bądź małodusznym! ¹⁰ Bądź ojcem dla sierot, jakby mężem dla ich matki, a staniesz się jakby synem Najwyższego, i miłować cię On będzie bardziej niż twoja matka. ¹¹ Mądrość wywyższa swych synów i ma pieczę o tych, którzy jej szukają*. ¹² Kto ją miłuje, miłuje życie, a kto dla niej rano wstaje, będzie napełniony weselem. ¹³ Kto ją posiądzie, odziedziczy chwałę, a gdzie ona wejdzie, tam Pan błogosławi. ¹⁴ Którzy jej służą, oddają cześć Świętemu, a miłujących ją Pan będzie miłował. ¹⁵ Kto jej słucha, sądzić będzie narody, a kto do niej się przykłada, mieszkać będzie spokojnie. ¹⁶ Kto jej zaufa, ten ją odziedziczy i posiadać ją będą jego pokolenia. ¹⁷ W początkach powiedzie go trudnymi drogami, bojaźnią i strachem go przejmie, dręczyć go będzie swoją nauką, aż nabierze zaufania do jego duszy i wypróbuje go przez swe nakazy; ¹⁸ następnie powróci do niego po drodze gładkiej i rozraduje go, i odkryje mu swe tajemnice. ¹⁹ A jeśliby zszedł na bezdroża, opuści go i odda w moc jego upadku. ²⁰ Uważaj na okoliczności i strzeż się złego, a nie będziesz się wstydził samego siebie. ²¹ Jest bowiem wstyd, co grzech sprowadza, i wstyd, który jest chwałą i łaską. ²² Nie miej względu na osobę ze szkodą dla swej duszy i nie wstydź się aż tak, by to było twoim upadkiem. ²³ Nie powstrzymuj mowy, gdy jej potrzeba, ²⁴ mądrość bowiem poznaje się z mowy, a naukę - ze słów języka. ²⁵ Nie sprzeciwiaj się prawdzie, ale wstydź się swej nieumiejętności! ²⁶ Nie wstydź się wyznać swych grzechów, a nie zmagaj się z prądem rzeki!* ²⁷ Nie płaszcz się przed człowiekiem głupim i nie kieruj się względem na osobę władcy. ²⁸ Aż do śmierci stawaj do zapasów o prawdę, a Pan Bóg będzie walczył o ciebie. ²⁹ Nie bądź odważny w języku, a gnuśny i leniwy w swych czynach. ³⁰ Nie bądź jak lew we własnym domu: nie podejrzewaj domowników z urojonych przyczyn. ³¹ Nie miej ręki wydłużonej do brania, a do dawania - skróconej.
5 ¹ Nie polegaj na swoich bogactwach i nie mów: «Jestem samowystarczalny»*. ² Nie daj się uwieść żądzom i sile, by iść za zachciankami swego serca. ³ Nie mów: «Któż mi ma coś do rozkazywania?» Albowiem Pan z całą pewnością wymierzy ci sprawiedliwość. ⁴ Nie mów: «Zgrzeszyłem i cóż mi się stało?» Albowiem Pan jest cierpliwy. ⁵ Nie bądź tak pewny darowania ci win, byś miał dodawać grzech do grzechu. ⁶ Nie mów: «Jego miłosierdzie zgładzi mnóstwo moich grzechów». U Niego jest miłosierdzie, ale i zapalczywość, a na grzeszników spadnie Jego gniew karzący. ⁷ Nie zwlekaj z nawróceniem do Pana ani nie odkładaj tego z dnia na dzień: nagle bowiem gniew Jego przyjdzie i zginiesz w dniu wymiaru sprawiedliwości. ⁸ Nie polegaj na bogactwach niesprawiedliwie nabytych, nic ci bowiem nie pomogą w nieszczęściu. ⁹ Nie przewiewaj zboża przy każdym wietrze ani nie chodź po każdej ścieżce - takim jest bowiem grzesznik dwujęzyczny*. ¹⁰ Twardo stój przy swym przekonaniu i jedno miej tylko słowo! ¹¹ Bądź skory do słuchania, a odpowiadaj po namyśle! ¹² Jeśli znasz się na rzeczy, odpowiedz bliźniemu, a jeśli nie, rękę twą połóż na ustach! ¹³ W mowie jest chwała i hańba człowieka, a język może sprowadzić jego upadek. ¹⁴ Bacz, abyś nie był nazwany oszczercą i nie czyń swym językiem zasadzek. Bo złodziej doznaje hańby, a dwujęzyczny najgorszego napiętnowania. ¹⁵ Nie uchybiaj ani w wielkich, ani w małych rzeczach, i nie stawaj się wrogiem zamiast być przyjacielem; jak bowiem złe imię odziedziczy hańbę i naganę, tak również grzesznik dwujęzyczny.
6 ² * Nie oddawaj siebie na wolę swych żądz, abyś jak bawół nie był [nimi] miotany. ³ Liście zmarnujesz, owoce zniszczysz i pozostawisz siebie jak uschłe drzewo. ⁴ Zła żądza zgubi tego, kto jej nabył, i uczyni go uciechą dla wrogów. ⁵ Miła mowa pomnaża przyjaciół, a język uprzejmy pomnaża miłe pozdrowienia. ⁶ Żyjących z tobą w pokoju może być wielu, ale gdy idzie o doradców, [niech będzie] jeden z tysiąca! ⁷ Jeżeli chcesz mieć przyjaciela, posiądź go po próbie, a niezbyt szybko mu zaufaj! ⁸ Bywa bowiem przyjaciel, ale tylko na czas jemu dogodny, nie pozostanie nim w dzień twego ucisku. ⁹ Bywa przyjaciel, który przechodzi do nieprzyjaźni i wyjawia wasz spór na twoją hańbę. ¹⁰ Bywa przyjaciel, ale tylko jako towarzysz stołu, nie wytrwa on w dniu twego ucisku. ¹¹ W powodzeniu twoim będzie jak [drugi] ty, z domownikami twymi będzie w zażyłości. ¹² Jeśli zaś zostaniesz poniżony, stanie przeciw tobie i skryje się przed twym obliczem. ¹³ Od nieprzyjaciół bądź z daleka i miej się na baczności przed twymi przyjaciółmi. ¹⁴ Wierny bowiem przyjaciel potężną obroną, kto go znalazł, skarb znalazł. ¹⁵ Za wiernego przyjaciela nie ma odpłaty ani równej wagi za wielką jego wartość. ¹⁶ Wierny przyjaciel jest lekarstwem życia; znajdą go bojący się Pana. ¹⁷ Kto się boi Pana, dobrze pokieruje swoją przyjaźnią, bo jaki jest on, taki i jego bliźni. ¹⁸ Synu, od młodości swej staraj się o naukę, a będziesz ją nabywał aż do siwizny. ¹⁹ Jak oracz i siewca przystępuj do niej i czekaj na dobry jej plon; trochę się utrudzisz pracując nad nią, ale wnet będziesz spożywał jej owoce. ²⁰ Jakże bardzo twarda jest dla nieuków, a lekkoduch w niej nie wytrwa. ²¹ Jak potężny kamień próby* go przytłoczy i nie będzie zwlekał z jej odrzuceniem. ²² Mądrość bowiem, zgodnie ze swą nazwą*, nie dla wielu jest dostrzegalna. ²³ Słuchaj, synu, przyjmij me zasady, a rady mojej nie odrzucaj! ²⁴ Włóż nogi w jej dyby, a szyję swą w jej obrożę! ²⁵ Poddaj ramiona swe i dźwignij ją, a nie zżymaj się na jej więzy! ²⁶ Całą duszą zbliż się do niej i strzeż jej dróg ze wszystkich sił! ²⁷ Ubiegaj się o nią, szukaj, a da ci się poznać, a gdy ją posiądziesz, nie wypuszczaj z objęć! ²⁸ Na koniec bowiem znajdziesz miejsce jej odpoczynku, a to ci się w radość obróci. ²⁹ Dyby jej będą ci walną obroną, a obroża jej strojem zaszczytnym. ³⁰ Złota bowiem jest na niej szata, a więzy jej są z nici purpurowych*. ³¹ Jak strój wspaniały ją przywdziejesz, jak wieniec radosnego uniesienia włożysz na siebie. ³² Jeżeli jej będziesz pożądał, posiądziesz naukę, jeśli dołożysz uwagi, zdatny będziesz do zrobienia wszystkiego. ³³ Jeżeli będziesz lubił słuchać, nauczysz się, i jeśli nakłonisz ucha swego, będziesz mądry. ³⁴ Stań na zgromadzeniu starszych: a [jeśli] kto jest mądry, przyłącz się do niego! ³⁵ Chętnie słuchaj wszelkiego wykładu rzeczy Bożych, a przysłowia rozumne niech nie ujdą twojej uwagi! ³⁶ Jeżeli ujrzysz kogoś mądrego, już od wczesnego rana idź do niego, a stopa twoja niech ściera progi drzwi jego!
7 ¹ Nie czyń zła, aby cię zło nie pochłonęło. ² Odstąp od nieprawości, a ona odstąpi od ciebie. ³ Synu, nie siej [przestępstw] w bruzdy niesprawiedliwości, a nie będziesz żął jej siedmiokrotnych plonów. ⁴ * Nie szukaj u Pana władzy ani u króla zaszczytnego miejsca! ⁵ Nie usprawiedliwiaj się przed Panem i nie staraj się uchodzić za mądrego przed królem! ⁶ Nie staraj się być sędzią, bo może nie zdołasz wykorzenić niesprawiedliwości lub zlękniesz się oblicza władcy i dasz zgorszenie, wbrew swej uczciwości. ⁷ Nie występuj przeciw ludowi miasta ani nie uniżaj się przed pospólstwem! ⁸ Nie dodawaj ponownie grzechu do grzechu, albowiem i za jeden nie będziesz wolny od kary. ⁹ Nie mów: «Wejrzy na wielką liczbę mych darów i kiedy złożę ofiarę Bogu Najwyższemu, przyjmie ją». ¹⁰ Niech ci nie zabraknie ufności w czasie twej modlitwy i nie zaniedbuj czynić jałmużny! ¹¹ Nie naśmiewaj się z człowieka, który w duszy jest rozgoryczony, jest bowiem Ktoś, kto poniża ale i wywyższa. ¹² Przeciw bratu nie uprawiaj kłamstwa ani nie czyń podobnie wobec przyjaciela! ¹³ Nie mów żadnego kłamstwa, albowiem trwanie w nim wcale nie prowadzi do dobrego. ¹⁴ Na zgromadzeniu starszych nie bądź gadatliwy, a w modlitwie swej nie powtarzaj [tylko] słów! ¹⁵ Nie czuj wstrętu do pracy uciążliwej i do uprawy roli, której Twórcą jest Najwyższy. ¹⁶ Nie doliczaj siebie do mnóstwa grzeszników, pamiętaj, że gniew karzący nie zwleka. ¹⁷ Upokórz bardzo swą duszę, albowiem karą dla bezbożnych ogień i robak*. ¹⁸ Nie wymieniaj przyjaciela za pieniądze ani brata prawdziwego za złoto z Ofiru. ¹⁹ Nie odchodź od żony mądrej i dobrej, albowiem miłość jej cenniejsza niż złoto. ²⁰ Nie krzywdź sługi rzetelnie pracującego ani najemnika oddającego się zajęciu z całej duszy! ²¹ Dusza twa niech miłuje rozumnego sługę i nie pozbawiaj go wolności! ²² Posiadasz stada? Doglądaj ich, a jeśli masz z nich pożytek, niech zostaną przy tobie! ²³ Masz dzieci? Wychowuj je, zginaj im karki od młodości! ²⁴ Córki posiadasz? Czuwaj nad ich ciałem, a nie uśmiechaj się do nich!* ²⁵ Wydaj za mąż córkę, a dokonasz wielkiego dzieła, ale daj ją mądremu mężowi! ²⁶ Masz żonę według twego upodobania, nie odrzucaj jej, ale znienawidzonej nie obdarzaj zaufaniem. ²⁷ Z całego serca czcij swego ojca, a boleści rodzicielki nie zapominaj!* ²⁸ Pamiętaj, że oni cię zrodzili, a cóż im zwrócisz za to, co oni tobie dali? ²⁹ Z całej swej duszy czcij Pana i szanuj Jego kapłanów! ³⁰ Z całej siły miłuj Tego, co cię stworzył, i nie porzucaj sług Jego ołtarza! ³¹ Bój się Pana i oddawaj cześć kapłanowi*, oddaj cześć mu należną, jak ci nakazano: pierwociny z ofiary przebłagalnej, dar łopatek z ofiary oczyszczenia i pierwociny rzeczy świętych*. ³² Wyciągnij rękę do ubogiego, aby twoje błogosławieństwo było pełne. ³³ Miej dar łaskawy dla każdego, kto żyje, nawet umarłym nie odmawiaj oznak przywiązania!* ³⁴ Nie usuwaj się od płaczących i smuć się ze smucącymi! ³⁵ Nie ociągaj się z odwiedzeniem chorego człowieka, albowiem za to będą cię miłować. ³⁶ We wszystkich sprawach pamiętaj o swym kresie, a nigdy nie zgrzeszysz.
8 ¹ Nie sprzeczaj się z człowiekiem potężnym, abyś przypadkiem nie wpadł w jego ręce. ² Nie spieraj się z człowiekiem bogatym, by nie przeciwstawił ci ciężaru [złota]. Złoto bowiem zgubiło wielu i serca królów uwiodło. ³ Nie sprzeczaj się z człowiekiem gadatliwym i nie dorzucaj drew do jego ognia! ⁴ Unikaj poufałości z prostakiem, aby twoi przodkowie nie byli znieważani. ⁵ Nie czyń wyrzutów człowiekowi, co się odwraca od grzechu, pamiętaj, że wszyscy jesteśmy godni kary*. ⁶ Nie uwłaczaj człowiekowi w jego starości, albowiem i z nas niektórzy się zestarzeją. ⁷ Nie okazuj radości nad zmarłym, pamiętaj, że wszyscy pomrzemy. ⁸ Nie gardź opowiadaniem mędrców, a zajmuj się ich przypowieściami, albowiem od nich zdobędziesz naukę, abyś mógł urzędować u władców. ⁹ Nie odsuwaj od siebie opowiadania starców, albowiem i oni nauczyli się go od swoich ojców; od nich i ty nauczysz się rozumu, by w czasie potrzeby dać odpowiedź. ¹⁰ Nie podpalaj węgli grzesznika, abyś nie spłonął w ogniu ich płomienia. ¹¹ Nie cofaj się przed zuchwalcem, aby się nie zasadził jak sidło przeciw tobie*. ¹² Nie pożyczaj człowiekowi możniejszemu od siebie, a jeślibyś pożyczył, uważaj to za stracone! ¹³ Nie ręcz ponad swoją możliwość, a jeśliś poręczył, troszcz się jako płatnik! ¹⁴ Nie prawuj się ze sędzią, ponieważ według jego uznania wydadzą mu wyrok. ¹⁵ Nie wyruszaj w drogę z człowiekiem nieroztropnie odważnym, aby ci nie był ciężarem: on bowiem według swej woli będzie postępować i mógłbyś zginąć przez jego szaleństwo. ¹⁶ Nie wadź się z popędliwym i nie wędruj z nim przez pustynię, albowiem krew w oczach jego jest niczym, a zabije cię tam, gdzie nie będzie pomocy. ¹⁷ Nie naradzaj się z głupim, bo nie potrafi rozmowy zachować w tajemnicy. ¹⁸ Wobec obcego nie zdradzaj tajemnic, nie wiesz bowiem, co wymyśli. ¹⁹ Nie otwieraj swego serca każdemu człowiekowi, abyś nie usunął od siebie szczęścia.
9 ¹ Nie podejrzewaj swej żony, byś nie nauczył jej złego postępowania przeciw sobie. ² Nie zaprzedawaj kobiecie swej duszy, by się nie wyniosła nad twoją władzę. ³ Nie wychodź na spotkanie kobiety rozpustnej, byś nie wpadł w jej sidła*. ⁴ Nie wchodź w zażyłość ze śpiewaczką, by jej zamiary cię nie usidliły. ⁵ Nie wpatruj się w dziewicę, abyś przypadkiem nie wpadł w sidła kar* z jej powodu. ⁶ Nie oddawaj się nierządnicom, abyś nie stracił swego dziedzictwa*. ⁷ Nie rozglądaj się po ulicach miasta ani nie wałęsaj się po jego pustych zaułkach. ⁸ Odwróć oko od pięknej kobiety, a nie przyglądaj się obcej piękności: przez piękność kobiety wielu zeszło na złe drogi, przez nią bowiem miłość namiętna rozpala się jak ogień. ⁹ Z kobietą zamężną nigdy razem nie siadaj ani nie ucztuj z nią przy winie, aby przypadkiem twa dusza nie skłoniła się ku niej, byś przez swą namiętność nie potknął się aż do zagłady*. ¹⁰ Nie porzucaj starego przyjaciela; nowego nie można postawić wyżej niego. Wino nowe, przyjaciel nowy - jeśli się zestarzeje - z przyjemnością wypijesz. ¹¹ Nie zazdrość chwały grzesznikowi, nie wiesz bowiem, jaka będzie jego zguba. ¹² Nie miej upodobania w tym, co się podoba bezbożnym, pamiętaj, że nie będą usprawiedliwieni - aż do Otchłani. ¹³ Daleko bądź od człowieka, co ma władzę zabijania, a nie doznasz obawy śmierci, a jeśli się doń zbliżysz, nie popełniaj zdrożności, by nie odebrał ci życia. Pamiętaj, że chodzisz wśród sideł i na krawędzi murów miasta się przechadzasz. ¹⁴ Według możności staraj się zyskiwać życzliwość bliźnich, a naradzaj się z mądrymi! ¹⁵ Wiedź rozmowę z rozumnymi, a każda przemowa twoja niech będzie o Prawie Najwyższego. ¹⁶ Mężowie sprawiedliwi niech będą twoimi współbiesiadnikami, a w bojaźni Pańskiej niech będzie twoja radość! ¹⁷ Ręka rzemieślników czyni dzieło godne pochwały, a rządca ludu okaże mądrość przez swoją mowę. ¹⁸ Będą się bali w mieście człowieka, co umie władać językiem, a porywczy w mowie ściągnie na siebie nienawiść.
10 ¹ Mądry władca dobrze swój lud poprowadzi, a rządy rozumnego będą dobrze uporządkowane. ² Jaki władca ludu, tacy i jego ministrowie, jaki władca miasta, tacy i jego mieszkańcy. ³ Król bez nauki zgubi swój lud, a mądrość władców zbuduje miasto. ⁴ W ręku Pana są rządy na ziemi, w swoim czasie wzbudzi On dla niej odpowiedniego władcę. ⁵ W ręku Pana spoczywa powodzenie męża, On osobie prawodawcy udziela swej chwały. ⁶ Za każdy zły czyn nie unoś się gniewem na bliźniego i nie czyń nic, co jest dziełem zuchwalstwa. ⁷ Pycha jest obmierzła Panu i ludziom, a ciemiężenie [innych] uważają oni za [wielkie] przestępstwo. ⁸ Panowanie przechodzi od narodu do narodu przez krzywdy, bezprawia, pieniądze. ⁹ Dlaczego pyszni się ziemia i popiół, skoro za życia jeszcze wyrzuca swe wnętrzności?* ¹⁰ Mała* choroba, żartuje lekarz, a kto dziś królem - jutro umiera. ¹¹ Gdy człowiek życie zakończy, odziedziczy zgniliznę, bestie i robaki. ¹² Początkiem pychy człowieka jest odstępstwo od Pana*, gdy odstąpił sercem od swego Stworzyciela. ¹³ Albowiem początkiem pychy - grzech, a kto się da jej opanować, zalany będzie obrzydliwością. Dlatego Pan zesłał przedziwne kary i takich doszczętnie zatracił. ¹⁴ Pan wywrócił trony władców, a na ich miejscu posadził pokornych. ¹⁵ Pan wysuszył korzenie narodów, a na ich miejscu zasadził pobożnych. ¹⁶ Pan spustoszył kraje narodów i zniszczył je aż do fundamentów ziemi. ¹⁷ Wyrwał, zatracił i wymazał na ziemi ich pamięć. ¹⁸ Nie dla ludzi stworzona jest pycha ani szalony gniew dla zrodzonych z niewiasty. ¹⁹ Jakie pokolenie jest poważne? Pokolenie człowieka. Jakie pokolenie jest szanowane? Bojące się Pana. Jakie pokolenie jest wzgardzone? Pokolenie człowieka. Jakie pokolenie jest wzgardzone? Przekraczające przykazania. ²⁰ Wśród braci jest poważany ich zwierzchnik, a w oczach Pana - są ci, którzy się Go boją*. ²² Czy to bogaty, czy godzien sławy, czy biedny - chlubą ich bojaźń Pana. ²³ Nie jest słuszną rzeczą odmawiać czci ubogiemu, ale mądremu, i nie godzi się szanować człowieka grzesznego. ²⁴ Zwierzchnik, sędzia, władca są poważani, ale żaden z nich nie jest większy od tego, który się boi Pana. ²⁵ Słudze mądremu służyć będą wolni, a ten, który posiada wiedzę, nie będzie narzekał. ²⁶ Nie szukaj wymówek, gdy masz spełnić swój obowiązek, i nie przechwalaj się, gdy przyszedł czas twego poniżenia. ²⁷ Lepszy jest ten, który pracuje, a opływa we wszystko, niż ten, co przechadza się poważany, a nie ma chleba. ²⁸ Synu, ze skromnością dbaj o cześć dla swej osoby i oceniaj siebie w sposób należyty. ²⁹ Tego, kto wykracza przeciw samemu sobie, któż usprawiedliwi, i któż będzie poważał tego, kto hańbi swe życie? ³⁰ Ubogi będzie poważany z powodu swej wiedzy, a bogaty dzięki swej zamożności.
11 ¹ Mądrość biednego podniesie mu głowę i posadzi go między możnymi. ² Nie wychwalaj męża z powodu jego pięknej postawy ani się nie brzydź człowiekiem z powodu jego wyglądu. ³ Mała jest pszczoła wśród latających stworzeń, lecz owoc jej ma pierwszeństwo pośród słodyczy. ⁴ Nie chlub się ubraniem, które cię okrywa, a w dniu twej chwały nie bądź zarozumiały: zdumiewające są bowiem dzieła Pana i zakryte sprawy Jego przed ludźmi. ⁵ Wielu poniżonych zasiadło na tronie*, i ten, o którym nikt nie myślał, nosił koronę. ⁶ Wielu panujących bardzo zelżono i władców wydano w ręce obcych. ⁷ Nie oskarżaj, zanim dokładnie nie zbadasz, najpierw zastanów się, a dopiero potem udzielaj nagany. ⁸ Nie odpowiadaj, zanim nie wysłuchasz, a w środek mów nie wpadaj! ⁹ Nie wadź się o rzecz, która ci nie jest konieczna, i nie mieszaj się do sporów grzeszników! ¹⁰ Synu, nie bierz na siebie za wiele spraw, bo jeśli będziesz je mnożył, nie unikniesz szkody. I choćbyś pędził, nie dopędzisz, a uciekając nie uciekniesz. ¹¹ Niejeden pracuje, trudzi się i spieszy, a tym bardziej pozostaje w tyle. ¹² Niejeden słaby potrzebuje pomocy, brak mu sił i obfituje w biedę, lecz gdy tylko oczy Pana łaskawie na niego spojrzą, wydźwignie On go z nędzy ¹³ i podniesie mu głowę, a wielu zdumieje się tym, co go spotkało. ¹⁴ Dobra i niedole, życie i śmierć, ubóstwo i bogactwo pochodzą od Pana*. ¹⁷ * Dar Pana spocznie na ludziach bogobojnych, a upodobanie Jego na zawsze zapewni im szczęście. ¹⁸ Niejeden wzbogacił się mozołem i swoją chciwością, a oto udział jego w nagrodzie: ¹⁹ gdy powie: «Znalazłem odpoczynek i teraz mogę żyć z moich dostatków» - nie wie, ile czasu minie, a zostawi je innym i umrze*. ²⁰ Trwaj w przymierzu* twoim i bądź mu oddany, a wypełniając je zestarzej się! ²¹ Niech cię w podziw nie wprawiają czyny grzesznika, ufaj Panu i wytrwaj w twym trudzie, albowiem łatwą jest rzeczą w oczach Pana natychmiast i niespodziewanie wzbogacić ubogiego. ²² Błogosławieństwo Pana nagrodą bogobojnych i prędko zakwitnie Jego błogosławieństwo. ²³ Nie mów: «Czego potrzebuję i jakie dobra mam mieć od tej chwili?» ²⁴ Nie mów: «Wystarczam sam sobie i jakież zło może mnie obecnie spotkać?» ²⁵ W czasie pomyślności zapomina się o przykrościach, a w czasie przykrości nie pamięta się o pomyślności. ²⁶ A dla Pana łatwą jest rzeczą w dzień śmierci oddać człowiekowi według jego postępowania. ²⁷ Godzina nieszczęścia pokrywa zapomnieniem dobrobyt, a przy końcu życia wychodzą na jaw sprawy człowieka. ²⁸ Przed śmiercią nikogo nie nazywaj szczęśliwym, gdyż dopiero w ostatniej chwili* poznaje się męża. ²⁹ Nie wprowadzaj do domu swego każdego człowieka, różnorodne są bowiem podstępy oszusta. ³⁰ Jak złowiona kuropatwa w klatce, tak serce pysznego: jak szpieg wypatruje on słabe strony, ³¹ podając dobre rzeczy za złe, przygotowuje zasadzkę i najlepszym twym zaletom przygania. ³² Przez iskrę węgiel napełnia się ogniem, a człowiek niegodziwy czyha na krew.
12 ¹ Jeśli chcesz dobrze czynić, zważ, komu masz czynić, a będą ci wdzięczni za twe dobrodziejstwa. ² Czyń dobrze bogobojnemu, a otrzymasz nagrodę, jeśli nie od niego, to na pewno od Najwyższego. ³ Dobroczynność nie jest dla tego, kto trwa w złu, ani kto nie udziela jałmużny. ⁴ Dawaj bogobojnemu, a nie wspomagaj grzesznika. ⁵ Dobrze czyń biednemu, a nie dawaj bezbożnemu, odmów mu chleba swego i nie użyczaj mu, aby przypadkiem nie wziął góry nad tobą. Znajdziesz w dwójnasób zło za wszystko dobro, które byś mu wyświadczył. ⁶ Gdyż i u Najwyższego budzą odrazę grzesznicy, wymierzy On też karę bezbożnym. ⁷ Dawaj dobremu, a nie pomagaj grzesznikowi. ⁸ Przyjaciela nie poznaje się w pomyślności, wróg zaś nie zdoła się ukryć w czasie niepowodzenia. ⁹ Wobec pomyślności człowieka nawet wrogowie są mu przyjaciółmi*, a w niepowodzeniu oddala się nawet przyjaciel. ¹⁰ Nie wierz nigdy twemu nieprzyjacielowi, jak bowiem spiż śniedzieje, tak i jego przewrotność*. ¹¹ Chociażby się uniżył i chodził schylony, uważaj na siebie i strzeż się go. Bądź względem niego jak ten, co wyczyścił zwierciadło, a poznasz, że nie do końca było zardzewiałe*. ¹² Nie stawiaj go przy sobie, aby cię nie odepchnął, a sam nie stanął na twym miejscu. Nie sadzaj go po twojej prawej stronie, aby nie starał się zająć twego miejsca, dopiero wówczas zrozumiałbyś mowy moje, a z powodu słów moich doznałbyś wyrzutów. ¹³ Któż się litować będzie nad zaklinaczem ukąszonym przez żmiję i nad tymi wszystkimi, którzy się zbliżają do dzikich zwierząt? ¹⁴ Podobnie - nad tym, który przebywa z grzesznikiem i bierze udział w jego grzechach. ¹⁵ Przez pewien czas trwa z tobą, a jeśli się potkniesz, nie wytrwa. ¹⁶ Nieprzyjaciel ma słodycz na swoich wargach, a w sercu zamyśla wtrącić cię do dołu; nieprzyjaciel łzy będzie miał w oczach, a jeśli znajdzie sposobność, krwią się nie nasyci. ¹⁷ Jeżeli przeciwności przyjdą na ciebie, znajdziesz go wtedy pierwszego przy sobie i niby pomagając, podbije ci piętę. ¹⁸ Głową potrząsać będzie, klaskać rękami, wiele szeptać i zmieniać wyraz twarzy.
13 ¹ Kto się dotyka smoły, ten się pobrudzi, a kto z pysznym przestaje - do niego się upodobni. ² Nie bierz ciężaru ponad swoje siły i nie szukaj towarzystwa z możniejszym i bogatszym od siebie. Cóż za towarzystwo może mieć garnek gliniany z metalowym kotłem? Gdy ten uderzy, skruszy tamtego. ³ Gdy bogaty wyrządzi krzywdę, zżymać się będzie, gdy biedny poniesie krzywdę, jeszcze sam poprosi o przebaczenie. ⁴ Jeśli będziesz tamtemu pożyteczny, wykorzysta ciebie, a jeśli popadniesz w biedę, to cię opuści. ⁵ Jeśli coś masz, będzie żyć z tobą w przyjaźni i wyniszczy cię, a sam się nawet nie zmartwi. ⁶ Jeśli będziesz mu potrzebny, będzie cię zwodzić, uśmiechać się do ciebie, dawać nadzieję, przemawiać pięknymi słowami, owszem spyta: «Czego potrzebujesz?» ⁷ Zawstydzi cię przez swoje uczty, aż cię ogołoci dwa lub trzy razy, na koniec wyśmieje się z ciebie, a potem, gdy cię zobaczy, nie zwróci na ciebie uwagi i nad tobą będzie kiwać głową. ⁸ Miej się na baczności, by nie dać się oszukać ani poniżyć przez swą bezmyślność. ⁹ Gdy jakiś możny pan ciebie wzywa, ty się ukryj, a tym usilniej będzie cię wzywał. ¹⁰ Nie pchaj się, aby cię nie odsunięto, ani nie stój za daleko, żeby cię nie zapomniano. ¹¹ Nie zamierzaj rozmawiać z nim, jakby z równym sobie, ani nie dowierzaj jego wielu słowom; przez swoje wielomówstwo wystawi cię na próbę i niby uśmiechając się, dokładnie cię wybada. ¹² Bez miłosierdzia jest i nie zachowuje dla siebie zwierzeń, nie oszczędzi ci ani razów, ani więzów. ¹³ Zapamiętaj to sobie, uważaj pilnie, bo się przechadzasz w towarzystwie swej zguby*. ¹⁵ Każda istota żyjąca lubi podobną do siebie, a każdy człowiek tego, kto jest mu równy. ¹⁶ Każda istota żyjąca łączy się według swego gatunku, a człowiek przystaje do podobnego sobie. ¹⁷ Czy współżyć będzie wilk z jagnięciem? Podobnie grzesznik ze sprawiedliwym? ¹⁸ Jakiż pokój być może między hieną a psem i jakiż pokój być może między bogatym a ubogim? ¹⁹ Dziki osioł na pustyni jest żerem dla lwów, a biedni są łupem dla bogatego. ²⁰ Jak obrzydliwością jest dla pysznego pokora, tak obmierzłym dla bogatego jest biedny. ²¹ Kiedy bogaty się potknie, przyjaciele go podeprą, kiedy biedny upadnie, odepchną go nawet przyjaciele. ²² Gdy bogaty wpadnie w nieszczęście, wielu ma takich, którzy mu pomogą, gdy wstrętnie mówić będzie, jeszcze uniewinniać go będą. Gdy natomiast biedny w nieszczęście wpadnie, będą go ganili, a gdy mówić będzie mądrze, nie znajdzie uznania. ²³ Gdy bogaty przemówi, wszyscy zamilkną i mowę jego wynosić będą pod obłoki. Gdy biedny przemówi, spytają: «Któż to taki?», a jeśliby się potknął, całkiem go obalą. ²⁴ To bogactwo jest dobre, które jest bez grzechu, a ubóstwo jest złem w ustach bezbożnego. ²⁵ Serce człowieka zmienia jego twarz, raz na dobro, to znów na zło.
14 ¹ Szczęśliwy mąż, który nie potknął się ustami i nie jest przybity smutkiem grzechów. ² Szczęśliwy, którego własna dusza nie potępia i kto nie stracił swojej nadziei. ³ Dla człowieka skąpego bogactwa nie są dobrem, a sknerze na co pieniądze? ⁴ Ten, który gromadzi od ust sobie odejmując, dla innych gromadzi, a z jego dostatków inni wystawnie żyć będą. ⁵ Kto jest zły dla siebie, czyż będzie dobry dla innych? - nie ucieszy się on swoimi pieniędzmi. ⁶ Nie ma gorszego człowieka niż ten, który jest sknerą dla siebie samego, i to jest odpłatą za jego przewrotność: ⁷ jeśli coś dobrego zrobi, przez zapomnienie to uczyni, a na ostatek okaże swą przewrotność. ⁸ Zły jest, kto zazdrosnym okiem patrzy, odwraca oblicze i z góry spogląda na innych. ⁹ Oko chciwca nie zadowoli się tym, co posiada, a niegodziwa przewrotność wysusza duszę. ¹⁰ Oko złe zazdrości chleba, i brakuje go na jego stole. ¹¹ Synu, stosownie do swej zamożności, staraj się o siebie, a ofiary Panu godnie przynoś! ¹² Pamiętaj, że śmierć nie zwleka, a przymierze Szeolu nie zostało ci odkryte*. ¹³ Zanim umrzesz, czyń dobrze przyjacielowi i według swej możności wydobądź coś i daj mu! ¹⁴ * Nie pozbawiaj się dobra dzisiejszego, a przedmiot szlachetnego pożądania niech cię nie mija! ¹⁵ Czyż zostawisz drugiemu owoc swoich prac i trudy twoje na podział losem? ¹⁶ Dawaj, bierz i staraj się o rozrywki dla siebie, albowiem w Szeolu na próżno szukać przyjemności. ¹⁷ Wszelkie ciało starzeje się jak odzienie, i to jest odwieczne prawo: «Na pewno umrzesz». ¹⁸ Jak gęste liście na bujnym drzewie, jedne spadają, a drugie wyrastają, podobnie pokolenia ciała i krwi, jedno umiera a drugie się rodzi. ¹⁹ Każde dzieło podlegające zepsuciu przepadnie i razem z nim pójdzie jego wykonawca. ²⁰ Szczęśliwy mąż, który się ćwiczy w mądrości i który się radzi swego rozumu, ²¹ który rozważa drogi jej w swym sercu i zastanawia się nad jej ukrytymi sprawami*. ²² Wyjdź za nią jak tropiciel i na drogach jej przygotuj zasadzkę! ²³ Kto zaglądać będzie przez jej okna, kto słucha przy jej drzwiach; ²⁴ kto zamieszka blisko jej domu i wbije kołek w jej ściany*; ²⁵ kto postawi namiot swój przy jej boku - ten zajmie miejsce w szczęśliwym mieszkaniu, ²⁶ postawi swe dzieci pod jej dachem i pod jej gałęziami będzie przebywał. ²⁷ Ona zasłoni go przed żarem i odpoczywać będzie w jej chwale.
15 ¹ Ten, co Pana się boi, będzie tak czynił, a kto trzyma się Prawa, posiądzie mądrość. ² Jak matka wyjdzie ona naprzeciw niego i jak młoda małżonka go przyjmie. ³ Nakarmi go chlebem rozumu i napoi go wodą mądrości. ⁴ Oprze się on na niej i nie upadnie, zbliży się do niej i nie będzie zawstydzony. ⁵ Wywyższy ona go ponad jego bliskich i pośród zgromadzenia otworzy mu usta. ⁶ Znajdzie on wesele i wieniec uniesienia, i wieczne imię odziedziczy. ⁷ Bezrozumni ludzie jej nie posiądą i nie będą jej widzieli grzesznicy. ⁸ Daleka jest od pychy, a kłamcy o niej nie przypomną sobie. ⁹ W ustach grzesznika hymn pochwalny* nie jest stosowny, ponieważ nie od Pana pochodzi. ¹⁰ Albowiem tylko mędrzec hymn pochwalny wypowie, a Pan nim pokieruje. ¹¹ Nie mów: «Pan sprawił, że zgrzeszyłem», czego On nienawidzi, tego On nie będzie czynił*. ¹² Nie mów: «On mnie w błąd wprowadził», albowiem On nie potrzebuje grzesznika. ¹³ Pan nienawidzi wszystkiego, co wstrętne, i nie pozwala, by ci, którzy się Go boją, mieli z tym styczność*. ¹⁴ On na początku stworzył człowieka i zostawił go własnej mocy rozstrzygania. ¹⁵ Jeżeli zechcesz, zachowasz przykazania: a dochować wierności jest <Jego>* upodobaniem. ¹⁶ Położył przed tobą ogień i wodę, co zechcesz, po to wyciągniesz rękę. ¹⁷ Przed ludźmi życie i śmierć, co ci się podoba, to będzie ci dane. ¹⁸ Ponieważ wielka jest mądrość Pana, potężny jest władzą i widzi wszystko. ¹⁹ Oczy Jego patrzą na bojących się Go - On sam poznaje każdy czyn człowieka. ²⁰ Nikomu On nie przykazał być bezbożnym i nikomu nie zezwolił grzeszyć.
16 ¹ Nie pragnij wielkiej liczby dzieci, jeśliby miały być przewrotne, ani nie chwal się synami bezbożnymi! ² I chociażby byli liczni, nie chełp się nimi, jeśli bojaźni Pańskiej nie mają. ³ Nie licz na ich życie ani nie zwracaj uwagi na wielką ich liczbę! Więcej bowiem może znaczyć jeden niż tysiąc i lepiej umrzeć bezdzietnym, niż mieć dzieci bezbożne. ⁴ Przez jednego mądrego miasto się zaludnia, a pokolenie żyjących bez Prawa zmarnieje. ⁵ Wiele takich rzeczy widziało moje oko, a jeszcze więcej słyszało me ucho. ⁶ W zgromadzeniu grzeszników zapalił się ogień* i przeciw narodowi buntowniczemu gniew się rozżarzył. ⁷ Nie przepuścił [Pan] dawnym olbrzymom, którzy się zbuntowali ufni w swą siłę*. ⁸ Nie darował współmieszkańcom Lota, których zatracił z powodu ich pychy*. ⁹ Nie miał miłosierdzia nad narodem zatracenia*, co został zgładzony* z powodu swych grzechów. ¹⁰ Podobnie postąpił z sześciuset tysiącami pieszych, którzy zebrali się w twardości swego serca*. ¹¹ I chociażby był tylko jeden twardego karku, byłoby dziwne, gdyby został bez kary. Ma Pan miłosierdzie, ale i zapalczywość, hojny w zmiłowania, ale i gniew wylewa. ¹² Jak wielkie miłosierdzie, tak wielka i Jego surowość, sądzi człowieka według jego uczynków. ¹³ Nie ucieknie grzesznik z rzeczą skradzioną ani cierpliwość bogobojnego nie dozna zawodu. ¹⁴ Każdej jałmużnie bowiem wyznaczy miejsce i każdy według uczynków swych znajdzie [odpłatę]*. ¹⁷ Nie mów: «Ukryję się przed Panem i któż z wysoka o mnie pamiętać będzie? W wielkim tłumie nie będę rozpoznany i czymże jest moja dusza w bezmiarze stworzenia?» ¹⁸ Oto niebo i niebo niebios*, przepaść i ziemia trzęsą się od Jego wejrzenia, ¹⁹ góry też i fundamenty ziemi, gdy na nie popatrzy, drżą z przerażenia. ²⁰ Ale serce nie zastanawia się nad tym i któż uważa na Jego drogi? ²¹ Huragan, którego człowiek nie zobaczy, i bardzo wiele dzieł Jego pozostaje w ukryciu. ²² «Któż obwieści dzieła sprawiedliwości albo kto się ich doczeka? Dalekie jest bowiem przymierze». ²³ Tak sądzi ten, co mało posiada umiejętności, i głupio myśli mąż bezrozumny i oszukany. ²⁴ Słuchaj mię, synu, zdobądź wiedzę i do słów moich przyłóż swe serce! ²⁵ Z umiarem objawię naukę i z troskliwością wyłożę wiedzę. ²⁶ Na rozkaz Pana, na początku, stały się Jego dzieła* i gdy tylko je stworzył, dokładnie określił ich zadanie. ²⁷ Uporządkował je na zawsze, od początku aż w daleką przyszłość. Nie odczuwają głodu ani zmęczenia i nigdy nie porzucą swego zadania, ²⁸ żadne nie zderzy się z drugim i Jego słowom nigdy nie odmówią posłuchu.
17 ¹ Pan stworzył człowieka z ziemi i znów go jej zwróci*. ² Odliczył ludziom dni i wyznaczył czas odpowiedni, oraz dał im władzę nad tym wszystkim, co jest na niej*. ³ Przyodział ich w moc podobną do swojej i uczynił ich na swój obraz*. ⁴ Uczynił ich groźnymi dla wszystkiego stworzenia, aby panowali nad zwierzętami i ptactwem*. ⁶ Dał im wolną wolę, język i oczy, uszy i serce zdolne do myślenia*. ⁷ Napełnił ich wiedzą i rozumem, o złu i dobru ich pouczył. ⁸ Położył oko* swoje w ich sercu, aby im pokazać wielkość swoich dzieł*. ¹⁰ Imię świętości wychwalać będą i wielkość Jego dzieł opowiadać. ¹¹ Dodał im wiedzy i prawo życia dał im w dziedzictwo. ¹² Przymierze wieczne zawarł z nimi* i objawił im swoje prawa. ¹³ Wielkość majestatu widziały ich oczy i uszy ich słyszały okazałość Jego głosu. ¹⁴ Rzekł im: «Trzymajcie się z dala od wszelkiej niesprawiedliwości!»* I dał każdemu przykazania co do jego bliźniego. ¹⁵ Przed Nim są zawsze ich drogi, nie skryją się przed Jego oczami*. ¹⁷ Dla każdego narodu ustanowił rządcę, ale Izrael jest działem Pana*. ¹⁹ Wszystko, co czynią, jest przed Nim jak słońce, a oczy Jego są ustawicznie na ich drogach. ²⁰ Przed Nim nie zakryją się złe ich czyny i wszystkie ich grzechy są przed Panem. ²² Jałmużna męża jest u Niego jak pieczęć, a dobrodziejstwa człowieka chowa jak źrenicę oka. ²³ Potem wreszcie powstanie i odda im, sprawi też, że odpłata każdemu z nich będzie dana. ²⁴ Tym zaś, którzy się nawracają, daje drogę powrotu i pociesza tych, którym brakło wytrwałości. ²⁵ Nawróć się do Pana, porzuć grzechy, błagaj przed obliczem [Jego], umniejsz zgorszenie! ²⁶ Wróć do Najwyższego, a odwróć się od niesprawiedliwości i miej występek w wielkiej nienawiści! ²⁷ Któż w Szeolu wielbić będzie Najwyższego, zamiast żyjących, którzy mogą oddawać Mu chwałę?
18 ¹ Ten, co żyje wiecznie, stworzył wszystko bez wyjątku, ² Sam tylko Pan uznany będzie za sprawiedliwego* ⁴ Nikt nie potrafi opisać Jego czynów, a któż będzie mógł zbadać Jego wspaniałe dzieła? ⁵ Któż zdoła zmierzyć potęgę Jego wielkości i któż potrafi dokładnie opowiedzieć dzieła Jego miłosierdzia? ⁶ Nie ma tu nic do zmniejszenia ani do dodania, ani nie można zbadać cudownych dzieł Pańskich. ⁷ Kiedy człowiek myśli, że skończył, to nawet nie rozpoczął, a kiedy się zatrzyma, nie wie, co robić dalej. ⁸ Kimże jest człowiek i jakież jest jego znaczenie? Cóż jest jego dobrem i cóż złem jego? ⁹ Liczba dni człowieka - jeśli wiek jego jest długi - dosięga stu lat. ¹⁰ Jak kropla wody zaczerpnięta z morza lub ziarnko piasku, tak jest [tych] trochę lat wobec dnia wieczności. ¹¹ Dlatego Pan cierpliwy jest dla ludzi i wylał na nich swoje miłosierdzie. ¹² Zobaczył On i wie, że koniec ich godny litości i dlatego pomnożył swoje przebaczenie. ¹³ Miłosierdzie człowieka - nad jego bliźnim, a miłosierdzie Pana - nad całą ludzkością: On karci, wychowuje, poucza i zawraca jak pasterz swoją trzodę*. ¹⁴ Lituje się nad tymi, którzy przyjmują Jego pouczenie i którzy się spieszą do Jego przykazań. ¹⁵ Synu, do dobrych uczynków nie dodawaj przygany ani przykrego słowa do każdego daru. ¹⁶ Czyż upału nie łagodzi rosa? Tak lepsze jest słowo niż podarunek. ¹⁷ Oto, czy nie jest lepsze słowo niż dobry datek? A jedno z drugim [łączy się] u człowieka życzliwego. ¹⁸ Nierozumny zaś robi wymówki niezgodnie z miłością, a dar zazdrosnego wyciska łzy z oczu. ¹⁹ Uczy się, zanim ci przyjdzie przemawiać, i miej staranie o siebie, zanim zasłabniesz. ²⁰ Zanim sąd wydasz, zbadaj siebie samego, a w godzinę obrachunku znajdziesz przebaczenie. ²¹ Nim wpadniesz w chorobę, upokórz się, a gdy zgrzeszysz, daj dowód nawrócenia! ²² Niech ci nic nie stanie na przeszkodzie, by wykonać ślub w należnym czasie, ani nie czekaj aż do śmierci, by z długów się uiścić. ²³ Zanim złożysz ślub, przygotuj siebie, a nie bądź jak człowiek, który Pana wystawia na próbę. ²⁴ Pamiętaj o gniewie Jego w dniach ostatnich, o chwili pomsty, gdy odwróci oblicze. ²⁵ Pamiętaj o chwili głodu, gdy jesteś w obfitości, o biedzie i niedostatku - w dniach pomyślności. ²⁶ Od rana do wieczora okoliczności się zmieniają i wszystko prędko biegnie przed Panem. ²⁷ Człowiek mądry we wszystkim zachowa ostrożność, a w dniach, kiedy grzechy panują*, powstrzyma się od błędu. ²⁸ Każdy rozumny uzna mądrość, a temu, kto ją znalazł, wyrazi uznanie. ²⁹ Rozumni w mowach sami jako mędrcy wystąpią i niby deszcz wyleją przysłowia doskonałe. ³⁰ Nie idź za twymi namiętnościami: powstrzymaj się od pożądań! ³¹ Jeżeli pozwolisz duszy swej na upodobanie w namiętnościach, uczynisz z siebie pośmiewisko dla twych nieprzyjaciół. ³² Nie miej upodobania w życiu wystawnym, abyś się nie uwikłał w jego wydatki.
19 ¹ Robotnik pijak nie wzbogaci się, a kto ma za nic małe rzeczy, wnet podupadnie. ² Wino i kobiety wykoleją mądrych, a kto przylgnie do nierządnic, będzie bardziej bezwstydny; ³ padnie łupem zgnilizny i robaków i zatraci się dusza zuchwała. ⁴ Człowiek łatwowierny jest lekkomyślny, a kto grzeszy, wyrządza krzywdę swej duszy. ⁵ Kto ma zadowolenie ze swych namiętności, będzie potępiony, ⁶ a kto nienawidzi wielomówstwa, uniknie nieszczęścia. ⁷ Nigdy nie powtarzaj słów zasłyszanych, a nic na tym nie stracisz. ⁸ Nie mów ich ani przyjacielowi, ani wrogowi, i jeśli to nie będzie grzechem dla ciebie, nie wyjawiaj! ⁹ Gdyż wysłuchają, ale unikać cię będą, a w swoim czasie okażą ci nienawiść. ¹⁰ Posłyszałeś słowo? Niech umrze z tobą! Nie obawiaj się - nie rozsadzi ciebie. ¹¹ Głupi z powodu słowa usłyszanego czuć będzie boleści jak rodząca z powodu dziecięcia. ¹² Jak strzała tkwiąca w mięsistym udzie, tak słowa we wnętrzu głupiego. ¹³ Upomnij przyjaciela, aby tak nie czynił, a jeśliby uczynił, by już nie powtórzył czynu. ¹⁴ Upomnij bliźniego, aby tak nie mówił, a jeśliby już powiedział, aby nie powtarzał. ¹⁵ Upomnij przyjaciela, często bowiem rzuca się oszczerstwa, i nie wierz każdemu słowu! ¹⁶ Czasem się ktoś poślizgnął, ale nieświadomie, i któż nie zgrzeszył swym językiem? ¹⁷ Upomnij bliźniego swego, zanim mu grozić będziesz, i daj miejsce Prawu Najwyższego*. ²⁰ Cała mądrość - bojaźń Pana, a w całej mądrości jest wypełnienie Prawa*. ²² Nie jest mądrością znajomość złego i nie ma roztropności, gdzie się słucha rady grzeszników. ²³ Jest przemyślność, a jednak budzi wstręt, i bywa głupi, który źle na mądrości wychodzi. ²⁴ Lepszy jest mniej zdolny, ale bojący się Pana, niż bardzo mądry, co przekracza Prawo. ²⁵ Jest wybitna przemyślność, a jednak jest niegodziwa, a bywa też taki, co używa podstępu, by ujawnić słuszność. ²⁶ Jest przewrotny, skrzywiony ze smutku, a wewnątrz pełen fałszu, ²⁷ ukrywa twarz, udaje głuchego, aby, gdy nie będzie poznany, wziąć górę nad tobą;
20 ¹ Bywa upomnienie, ale nie w porę, niejeden milczy, a jednak jest mądry. ² O ileż lepiej jest upomnieć, niż trwać w gniewie. ³ Kto uznaje swój błąd, ustrzeże się szkody. ⁴ Czym jest pożądanie eunucha, by dziewczynę pozbawić dziewictwa, tym jest przeprowadzanie sprawiedliwości przemocą. ⁵ Niejeden milczący został uznany za mądrego, a innego skutkiem wielomówstwa znienawidzono. ⁶ Jeden milczy, bo nie wie, co odpowiedzieć, a drugi milczy, gdyż umie [czekać na] stosowną chwilę. ⁷ Człowiek mądry milczeć będzie do chwili odpowiedniej, a chełpliwy i głupi ją lekceważy. ⁸ Kto w mówieniu miarę przebiera, odrazę budzić będzie, a ten, co na wszystko sobie pozwala, popadnie w nienawiść. ⁹ Czasem powodzenie przynosi człowiekowi nieszczęście, a niespodziewany zysk wychodzi na szkodę. ¹⁰ Bywa podarunek, który ci nie daje pożytku, i bywa też taki, który podwójną przyniesie ci korzyść. ¹¹ Zdarza się poniżenie z powodu chwały, a znajdzie się taki, który po uniżeniu podniesie głowę. ¹² Czasem ktoś kupuje wiele za małe pieniądze, a płaci za to siedem razy więcej. ¹³ Mędrzec słowami zdobywa sobie miłość, a uprzejmości głupich będą wzgardzone. ¹⁴ Podarunek nierozumnego nie przyniesie ci pożytku, ma on bowiem wiele oczu, zamiast jednego*; ¹⁵ mało on daje, a wymawia wiele, otwiera swe usta jak herold, dzisiaj pożycza, a jutro żądać będzie zwrotu: obrzydły jest taki człowiek! ¹⁶ Głupiec powiada: «Nie mam przyjaciela i nie ma wdzięczności za moje dobrodziejstwa, ¹⁷ ci, którzy jedzą mój chleb, mają złośliwy język». Ileż razy i jakże wielu śmiać się z niego będzie! ¹⁸ Lepiej się potknąć na gruncie pod nogami niż o [wybryk] języka; tak więc na złych upadek przyjdzie prędko. ¹⁹ Jak człowiek niemiły, tak opowiadanie w niestosownym czasie, będzie ono stale na ustach ludzi bez wychowania. ²⁰ Przysłowie [usłyszane] z ust głupiego będzie odrzucone, nie wypowie go bowiem w chwili stosownej. ²¹ Niejednego niedostatek powstrzymuje od grzeszenia i nie ma on wyrzutów sumienia w czasie swego odpoczynku. ²² Niejeden z powodu wstydu gubi swoją duszę i zatraca ją przez wzgląd na głupiego. ²³ Niejeden też z powodu wstydu zrobił obietnicę przyjacielowi i niepotrzebnie uczynił go sobie wrogiem. ²⁴ Kłamstwo jest złym nawykiem człowieka i jest ono stale na ustach ludzi źle wychowanych. ²⁵ Lepszy złodziej niż ten, co stale kłamstwem się posługuje, obydwaj zaś zgubę odziedziczą w spadku. ²⁶ Wzgarda zazwyczaj towarzyszy kłamcy, a hańba stale ciąży na nim. ²⁷ Mędrzec wsławia się swoją mową, a człowiek rozumny podoba się władcom. ²⁸ Kto uprawia ziemię, podwyższy swe sterty, a kto się podoba władcom, zmaże przestępstwa. ²⁹ Upominki i dary zaślepiają oczy mądrych i jak kaganiec na ustach tłumią nagany. ³⁰ Mądrość ukryta i skarb niewidoczny, jakiż pożytek z obojga? ³¹ Lepiej postępuje człowiek, co ukrywa swoją głupotę, niż ten, co tai swą mądrość.
21 ¹ Synu zgrzeszyłeś? Nie czyń tego więcej i za poprzednie swe [grzechy] proś o przebaczenie! ² Uciekaj od grzechu jak od węża, jeśli się bowiem zbliżysz, ukąsi cię: jego zęby to zęby lwa, co porywają życie ludzkie. ³ Każde przekroczenie Prawa jest jak miecz obosieczny, a na ranę przez nie zadaną nie ma lekarstwa. ⁴ Gwałt i przemoc pustoszą bogate posiadłości, tak też mieszkanie wyniosłego będzie zrujnowane. ⁵ Prośba z ust ubogiego [dociera] do uszu Pana, a sąd Jego prędko przychodzi. ⁶ Kto nienawidzi upomnienia, idzie śladem grzesznika, ale kto Pana się boi, z serca się nawróci. ⁷ Daleko znany jest mocny w języku, ale rozumny wie, kiedy on się potknął. ⁸ Kto buduje dom za cudze pieniądze, podobny jest do gromadzącego kamienie na własny grobowiec*. ⁹ Stos paździerzy - zgromadzenie bezbożnych, a ich wspólny koniec - płomień ognia*. ¹⁰ Droga grzeszników gładka, bez kamieni, lecz u jej końca - przepaść Szeolu. ¹¹ Kto zachowuje Prawo, panuje nad swymi myślami, uwieńczeniem zaś bojaźni Pańskiej jest mądrość. ¹² Nie może zdobyć wykształcenia ten, komu brak zdolności, ale jest zdolność, która przymnaża goryczy. ¹³ Wiedza mędrca jak potop rozlewać się będzie, a rada jego jak żywe źródło. ¹⁴ Jak naczynie stłuczone jest wnętrze głupiego: nie zatrzyma żadnej wiedzy. ¹⁵ Jeśli rozumny człowiek usłyszy słowo mądre, pochwali je i dorzuci doń swoje; gdy głupi posłyszy, nie spodoba mu się i odrzuci je za plecy. ¹⁶ Wyjaśnienia głupiego są jak toboły w drodze, na wargach zaś mądrego znajdzie się wdzięk. ¹⁷ Usta roztropnego będą poszukiwane na zgromadzeniu, a mowy jego będą rozważane w sercu. ¹⁸ Jak dom zniszczony, tak mądrość głupiego, a wiedza nierozumnego to słowa nieskładne. ¹⁹ Nauka dla nierozumnego to pęta na nogi i jakby więzy na prawej ręce. ²⁰ Głupi przy śmiechu podnosi swój głos, natomiast człowiek mądry ledwie trochę się uśmiechnie. ²¹ Nauka dla rozumnego jest jak ozdoba złota i jak bransoleta na prawym ramieniu. ²² Noga głupiego jest skora, by wejść do domu, człowiek z ogładą, przeciwnie, krępować się będzie. ²³ Nierozumny przez drzwi zagląda do wnętrza, natomiast mąż dobrze wychowany stać będzie na zewnątrz. ²⁴ Jest brakiem wychowania podsłuchiwać pod drzwiami, człowieka rozumnego zaś okrywałoby to hańbą. ²⁵ Wargi głupich obficie wylewać będą głupstwa*, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze. ²⁶ Na ustach głupich jest ich serce, w sercu mądrych są ich usta. ²⁷ Bezbożny, kiedy przeklina swego przeciwnika, przeklina siebie samego. ²⁸ Potwarca ubliża sobie samemu i znienawidzą go sąsiedzi.
22 ¹ Leniwiec przyrównany będzie do obłoconego kamienia, a każdy zagwiżdże nad jego hańbą. ² Leniwiec przyrównany będzie do krowiego nawozu, każdy, kto go podniesie, otrząśnie rękę. ³ Hańba dla ojca, jeśli ma syna źle wychowanego, a jeśli córkę, to wstyd mu ona przyniesie. ⁴ Córka roztropna jest bogactwem dla swego męża, a córka, która wstyd przynosi, zgryzotą dla swego ojca. ⁵ Nieobyczajna córka zawstydza ojca i męża i przez obydwóch będzie wzgardzona. ⁶ Jak muzyka w czas smutku, tak nauka w niewłaściwym czasie, natomiast chłosta i upomnienie są zawsze mądre*. ⁹ Uczyć głupiego - to kleić skorupy lub budzić śpiącego z głębokiego snu. ¹⁰ Nauczać głupiego - to jakby nauczać drzemiącego, który jeszcze w końcu zapyta: «A o co chodzi?» ¹¹ Płacz nad zmarłym, stracił bowiem światło, płacz nad głupim, bo rozum zgubił. Ciszej płacz nad zmarłym, bo znalazł odpoczynek, życie zaś głupiego gorsze jest od śmierci. ¹² Żałoba po zmarłym trwa siedem dni, po głupim i bezbożnym zaś przez wszystkie dni jego życia. ¹³ Nie wdawaj się z głupim w długie rozmowy i nie chodź do tego, kto nie ma rozumu. Strzeż się go, byś nie miał przykrości i byś się nie splamił przez zetknięcie z nim. Unikaj go, a znajdziesz wytchnienie i nie doznasz rozgoryczenia z powodu jego nierozumu. ¹⁴ Cóż jest cięższego nad ołów? a jak mu na imię? Głupi. ¹⁵ Piasek, sól i bryłę żelaza łatwiej unieść, niż [znieść] człowieka nierozumnego. ¹⁶ Jak drewniana belka, wprawiona w budowę, nie rozpadnie się w czasie trzęsienia ziemi, tak serce umocnione dojrzałym zastanowieniem, gdy nadejdzie chwila, nie stchórzy. ¹⁷ Serce wsparte na mądrym myśleniu jest jak ozdoba z piasku* na murze wygładzonym. ¹⁸ Postawione na szczytach gór cienkie tyczki nie oprą się wiatrowi, tak serce zalęknione przez niemądre myśli nie ostoi się wobec byle jakiego strachu. ¹⁹ Kto urazi oko, wyciska łzy, kto urazi serce*, odkrywa uczucie. ²⁰ Kto rzuca kamieniem na ptaki, wypłasza je, a kto lży przyjaciela, zrywa przyjaźń. ²¹ Jeślibyś wyciągnął miecz na przyjaciela, nie martw się, jest bowiem droga powrotu; ²² jeślibyś otworzył usta na niego, nie martw się, jest bowiem możność pojednania; wyjąwszy obelgę, wzgardę, wyjawienie tajemnicy i cios zdradliwy - to wszystko oddali każdego przyjaciela. ²³ Zachowaj wierność bliźniemu twemu w biedzie, abyś z nim razem wzbogacił się w jego pomyślności. W czasie niepowodzenia trwaj przy nim, abyś, gdy przyjdzie do dziedziczenia, i ty miał w nim udział. ²⁴ Przed ogniem - para w piecu i dym, a przed wylaniem krwi - obelgi.