• ← Księga Aggeusza
• Księga Malachiasza →

Wstęp do Księgi Zachariasza

Księga podaje jako autora proroctw Zachariasza (hebr.: Zekarjah = Jahwe pamięta), syna Berekiasza, syna Iddo (Za 1,1). O działalności Proroka mówi dwukrotnie Ezd (Ezd 5,1 i Ezd 6,14), określając go jedynie jako syna Iddo. Prawdopodobnie chodzi o przywódcę klasy kapłańskiej Iddo za pontyfikatu Jojakima (Ne 12,16); autor księgi był więc jednocześnie kapłanem i prorokiem. Wzmianka o Berekiaszu jako ojcu Zachariasza pochodzi z zestawienia tego proroka współczesnego Aggeuszowi z pewnym innym Zachariaszem, synem Berekiasza (= Jeberekiasza), wymienianym w Iz 8,2. Temu starszemu Zachariaszowi przypisywano drugą - anonimową - część Księgi Zachariasza, umieszczając imię jego ojca w rodowodzie Za 1,1.

Graficznie, literacko i teologicznie Księga Zachariasza składa się z dwóch prawie niezależnych od siebie części: pierwszej (Za 1-8), zawierającej zbiór wizji i proroctw Zachariasza, syna Iddo, i drugiej (;Za 9-14), obejmującej szereg napomnień, gróźb i obietnic nieznanego autora (autorów ?), dołączonych następnie do Za i przypisywanych Zachariaszowi, synowi Berekiasza (zob. wyżej).

Tematyka pierwszej części dotyczy zagadnień religijnych, nurtujących społeczność żydowską w okresie perskim ok. r. 520. Nawiązuje ona do działalności dwóch wybitnych przywódców: Jozuego, arcykapłana, i Zorobabela, i koncentruje się wokół świątyni (odbudowa - Za 2,1; Za 4,9; Za 6,13; odnowa kapłaństwa - Za 3,1n; stosunek arcykapłana do potomka Dawidowego - Za 4,1-14). Druga natomiast część księgi ma charakter eschatologiczny i stanowi swego rodzaju antologię zapowiedzi prorockich, pisanych prozą i wierszem.

Między obu częściami zachodzą zasadnicze różnice kompozycyjne i literackie. Za 1-8 składa się z ośmiu wizji nocnych, wprowadzonych wezwaniem do nawrócenia (Za 1,2-6) i uzupełnionych wyrocznią Pana (Za 6,9-14) i kilku innymi wypowiedziami prorockimi (Za 7,1-8,23) w sprawie postu i o pomyślnej przyszłości narodu. Schemat poszczególnych wizji jest niemal identyczny; każda z nich zawiera wprowadzenie, teofanię lub angelofanię, dialog między widzącym Prorokiem a przedmiotem wizji (najczęściej aniołem) i wreszcie pytanie proroka o znaczenie wizji oraz odpowiedź utrzymaną w tonie wyroczni Bożej. Ten nowy w Biblii schemat wizji pokrewny jest znanym dobrze snom prorockim (por. np. sen Józefa w Rdz 37). Dalszy jego rozwój doprowadzi do powstania gatunku literackiego wizji apokaliptycznej. Głównym literackim źródłem wizji i proroctw Za 1-8 był Pięcioksiąg (por. Za 2,14n z Wj 29,45; Za 2,16; z Pwt 32,9; Za 5,11 z Rdz 10,10 i Rdz 11,2 itd.) oraz wizje Ezechiela (Za 2,5 - Ez 40,3-41,15; Za 5,1-4 - Ez 2,9nn i cz.). Druga część księgi zapowiada w formie poetyckiej nadejście królestwa Bożego (zniszczenie potęg ziemskich i powrót rozproszonego Izraela - Za 9,1-11,3), dalej zawiera alegorię dobrego i złego pasterza pisaną prozą (Za 11,4-17; Za 13,7nn) i wreszcie dwie paralelne zapowiedzi eschatologiczne (Za 12,1-14,21), kończące się opisem wspaniałości odnowionej Jerozolimy i świątyni.

Określenie czasu powstania rozdziałów Za 1-8 nie nastręcza żadnej trudności, ponieważ poszczególne części noszą dokładną datę: Zachariasz, syn Iddo, rozpoczął działalność prorocką w drugim roku panowania Dariusza, w ósmym miesiącu, tj. pod koniec r. 520, ostatnie zaś jego słowo datowane jest na listopad r. 518. Zarówno tło historyczne, jak i rozważane problemy odpowiadają dokładnie tym danym. Znacznie trudniej ustalić czas powstania Za rozdz. Za 9-14. Stojąc na stanowisku jedności tej części księgi, należy stwierdzić, że problemy tu poruszane zakładają sytuację religijną zupełnie różną: świątynia jest już dawno odbudowana (Za 14,16), klasa kapłańska odnowiona (Za 12,13). Autor Za rozdz. 9-14 nie cytuje dosłownie nigdy innych ksiąg biblijnych i wykazuje większą samodzielność literacką niż Zachariasz, choć i on nawiązuje często do typowych zagadnień prorockich. Słownictwo drugiej części księgi (częściowo archaizujące) różni się dość znacznie od pierwszej. Wielu krytyków współczesnych i dawniejszych wyraża zdanie, że Za rozdz. 9-14 zawiera częściowo proroctwa z okresu przed niewolą babilońską (9-10 ?), częściowo zaś z okresu greckiego lub nawet machabejskiego. Dokładniejszej daty tej części księgi nie da się dziś ustalić. Syracydes (49,10) znał ją z pewnością w dzisiejszej formie.

Problematyka teologiczna Za rozdz. 1-8 zainteresowaniami mesjańskimi bliższa jest prorokom okresu monarchii; stosunek Proroka do Boga jest jednak dość różny. Dla Zachariasza, podobnie jak dla jego poprzednika Ezechiela, Bóg jest istotą absolutnie transcendentalną; objawienia i wizje otrzymuje on nie bezpośrednio, lecz przez anioła-tłumacza. Obok rozwiniętej nauki o aniołach zna Prorok także szatana, przeciwnika anioła Pańskiego (Za 3,1 - najstarszy tekst biblijny wymieniający szatana). Występuje on jako oskarżyciel przed trybunałem Bożym; dalszy rozwój teologiczny pojęcia - zob. Hi 1,7; Hi 2,2; 1 Krn 21,1. Spojrzenie rozdz. 9-14 na Boga jest inne: cechuje je - podobnie jak u niektórych starszych proroków - uniwersalizm (Za 9,1), przedstawiający chętnie wszystkie narody oddające Bogu-Królowi hołd w Jerozolimie. Bóg czuwa nad całym światem i wszystkimi narodami; najpełniejsze objawienie Opatrzności Bożej nastąpi w okresie eschatologiczno-mesjańskim.

Już pierwsza część księgi podejmuje temat przyszłego zbawienia i domaga się odnowienia moralnego jako jednego z warunków rychłego nastania czasów mesjańskich; innymi zwiastunami nadchodzącego zbawienia będzie powrót z ziemi babilońskiej reszty wygnańców i dokończenie budowy świątyni. Według Zachariasza godność mesjańska przysługuje w pewnym sensie dwu przywódcom: duchownemu i świeckiemu. Jeśli Za 6,12 nadaje Zorobabelowi mesjańskie określenie "Odrośl" (por. Jr 23,5; Jr 33,15), to jednak najwyższy kapłan zasiada po jego prawicy (Za 6,13). Takie pojęcie godności mesjańskiej rozwinie Zrzeszenie qumrańskie w nauce o dwóch Mesjaszach: Aarona i Izraela (1 QS IX, 10; 1QSa II, 19n). Druga część księgi przedstawia Mesjasza jako autentycznego potomka Dawida i Salomona, cichego Księcia Pokoju (Za 9,9), którego przebili (Za 12,10); podobieństwo ze Sługą Pańskim U Izajasza jest wyraźne.

Znaczenie tekstów mesjańskich Za podkreśla fakt aż sześciokrotnego przytoczenia słów Proroka w opisie męki Chrystusa (Za 9,9 - Mt 21,5.9; J 12,5; Za 13,7 - Mt 26,31; Za 11,12 - Mt 27,9n; Za 12,10 - J 19,38). Tekst Za 12,10 przytaczają Mt 24,30 i Ap 1,7.