10 ²⁷ Lepszy jest ten, który pracuje, a opływa we wszystko, niż ten, co przechadza się poważany, a nie ma chleba. ²⁸ Synu, ze skromnością dbaj o cześć dla swej osoby i oceniaj siebie w sposób należyty. ²⁹ Tego, kto wykracza przeciw samemu sobie, któż usprawiedliwi, i któż będzie poważał tego, kto hańbi swe życie? ³⁰ Ubogi będzie poważany z powodu swej wiedzy, a bogaty dzięki swej zamożności.
11 ¹ Mądrość biednego podniesie mu głowę i posadzi go między możnymi. ² Nie wychwalaj męża z powodu jego pięknej postawy ani się nie brzydź człowiekiem z powodu jego wyglądu. ³ Mała jest pszczoła wśród latających stworzeń, lecz owoc jej ma pierwszeństwo pośród słodyczy. ⁴ Nie chlub się ubraniem, które cię okrywa, a w dniu twej chwały nie bądź zarozumiały: zdumiewające są bowiem dzieła Pana i zakryte sprawy Jego przed ludźmi. ⁵ Wielu poniżonych zasiadło na tronie*, i ten, o którym nikt nie myślał, nosił koronę. ⁶ Wielu panujących bardzo zelżono i władców wydano w ręce obcych. ⁷ Nie oskarżaj, zanim dokładnie nie zbadasz, najpierw zastanów się, a dopiero potem udzielaj nagany. ⁸ Nie odpowiadaj, zanim nie wysłuchasz, a w środek mów nie wpadaj! ⁹ Nie wadź się o rzecz, która ci nie jest konieczna, i nie mieszaj się do sporów grzeszników! ¹⁰ Synu, nie bierz na siebie za wiele spraw, bo jeśli będziesz je mnożył, nie unikniesz szkody. I choćbyś pędził, nie dopędzisz, a uciekając nie uciekniesz. ¹¹ Niejeden pracuje, trudzi się i spieszy, a tym bardziej pozostaje w tyle. ¹² Niejeden słaby potrzebuje pomocy, brak mu sił i obfituje w biedę, lecz gdy tylko oczy Pana łaskawie na niego spojrzą, wydźwignie On go z nędzy ¹³ i podniesie mu głowę, a wielu zdumieje się tym, co go spotkało. ¹⁴ Dobra i niedole, życie i śmierć, ubóstwo i bogactwo pochodzą od Pana*. ¹⁷ * Dar Pana spocznie na ludziach bogobojnych, a upodobanie Jego na zawsze zapewni im szczęście. ¹⁸ Niejeden wzbogacił się mozołem i swoją chciwością, a oto udział jego w nagrodzie: ¹⁹ gdy powie: «Znalazłem odpoczynek i teraz mogę żyć z moich dostatków» - nie wie, ile czasu minie, a zostawi je innym i umrze*. ²⁰ Trwaj w przymierzu* twoim i bądź mu oddany, a wypełniając je zestarzej się! ²¹ Niech cię w podziw nie wprawiają czyny grzesznika, ufaj Panu i wytrwaj w twym trudzie, albowiem łatwą jest rzeczą w oczach Pana natychmiast i niespodziewanie wzbogacić ubogiego. ²² Błogosławieństwo Pana nagrodą bogobojnych i prędko zakwitnie Jego błogosławieństwo. ²³ Nie mów: «Czego potrzebuję i jakie dobra mam mieć od tej chwili?» ²⁴ Nie mów: «Wystarczam sam sobie i jakież zło może mnie obecnie spotkać?» ²⁵ W czasie pomyślności zapomina się o przykrościach, a w czasie przykrości nie pamięta się o pomyślności. ²⁶ A dla Pana łatwą jest rzeczą w dzień śmierci oddać człowiekowi według jego postępowania. ²⁷ Godzina nieszczęścia pokrywa zapomnieniem dobrobyt, a przy końcu życia wychodzą na jaw sprawy człowieka. ²⁸ Przed śmiercią nikogo nie nazywaj szczęśliwym, gdyż dopiero w ostatniej chwili* poznaje się męża. ²⁹ Nie wprowadzaj do domu swego każdego człowieka, różnorodne są bowiem podstępy oszusta. ³⁰ Jak złowiona kuropatwa w klatce, tak serce pysznego: jak szpieg wypatruje on słabe strony, ³¹ podając dobre rzeczy za złe, przygotowuje zasadzkę i najlepszym twym zaletom przygania. ³² Przez iskrę węgiel napełnia się ogniem, a człowiek niegodziwy czyha na krew.
12 ¹ Jeśli chcesz dobrze czynić, zważ, komu masz czynić, a będą ci wdzięczni za twe dobrodziejstwa. ² Czyń dobrze bogobojnemu, a otrzymasz nagrodę, jeśli nie od niego, to na pewno od Najwyższego. ³ Dobroczynność nie jest dla tego, kto trwa w złu, ani kto nie udziela jałmużny. ⁴ Dawaj bogobojnemu, a nie wspomagaj grzesznika. ⁵ Dobrze czyń biednemu, a nie dawaj bezbożnemu, odmów mu chleba swego i nie użyczaj mu, aby przypadkiem nie wziął góry nad tobą. Znajdziesz w dwójnasób zło za wszystko dobro, które byś mu wyświadczył. ⁶ Gdyż i u Najwyższego budzą odrazę grzesznicy, wymierzy On też karę bezbożnym. ⁷ Dawaj dobremu, a nie pomagaj grzesznikowi. ⁸ Przyjaciela nie poznaje się w pomyślności, wróg zaś nie zdoła się ukryć w czasie niepowodzenia. ⁹ Wobec pomyślności człowieka nawet wrogowie są mu przyjaciółmi*, a w niepowodzeniu oddala się nawet przyjaciel. ¹⁰ Nie wierz nigdy twemu nieprzyjacielowi, jak bowiem spiż śniedzieje, tak i jego przewrotność*. ¹¹ Chociażby się uniżył i chodził schylony, uważaj na siebie i strzeż się go. Bądź względem niego jak ten, co wyczyścił zwierciadło, a poznasz, że nie do końca było zardzewiałe*. ¹² Nie stawiaj go przy sobie, aby cię nie odepchnął, a sam nie stanął na twym miejscu. Nie sadzaj go po twojej prawej stronie, aby nie starał się zająć twego miejsca, dopiero wówczas zrozumiałbyś mowy moje, a z powodu słów moich doznałbyś wyrzutów. ¹³ Któż się litować będzie nad zaklinaczem ukąszonym przez żmiję i nad tymi wszystkimi, którzy się zbliżają do dzikich zwierząt? ¹⁴ Podobnie - nad tym, który przebywa z grzesznikiem i bierze udział w jego grzechach. ¹⁵ Przez pewien czas trwa z tobą, a jeśli się potkniesz, nie wytrwa. ¹⁶ Nieprzyjaciel ma słodycz na swoich wargach, a w sercu zamyśla wtrącić cię do dołu; nieprzyjaciel łzy będzie miał w oczach, a jeśli znajdzie sposobność, krwią się nie nasyci. ¹⁷ Jeżeli przeciwności przyjdą na ciebie, znajdziesz go wtedy pierwszego przy sobie i niby pomagając, podbije ci piętę. ¹⁸ Głową potrząsać będzie, klaskać rękami, wiele szeptać i zmieniać wyraz twarzy.
13 ¹ Kto się dotyka smoły, ten się pobrudzi, a kto z pysznym przestaje - do niego się upodobni. ² Nie bierz ciężaru ponad swoje siły i nie szukaj towarzystwa z możniejszym i bogatszym od siebie. Cóż za towarzystwo może mieć garnek gliniany z metalowym kotłem? Gdy ten uderzy, skruszy tamtego. ³ Gdy bogaty wyrządzi krzywdę, zżymać się będzie, gdy biedny poniesie krzywdę, jeszcze sam poprosi o przebaczenie. ⁴ Jeśli będziesz tamtemu pożyteczny, wykorzysta ciebie, a jeśli popadniesz w biedę, to cię opuści. ⁵ Jeśli coś masz, będzie żyć z tobą w przyjaźni i wyniszczy cię, a sam się nawet nie zmartwi. ⁶ Jeśli będziesz mu potrzebny, będzie cię zwodzić, uśmiechać się do ciebie, dawać nadzieję, przemawiać pięknymi słowami, owszem spyta: «Czego potrzebujesz?» ⁷ Zawstydzi cię przez swoje uczty, aż cię ogołoci dwa lub trzy razy, na koniec wyśmieje się z ciebie, a potem, gdy cię zobaczy, nie zwróci na ciebie uwagi i nad tobą będzie kiwać głową. ⁸ Miej się na baczności, by nie dać się oszukać ani poniżyć przez swą bezmyślność. ⁹ Gdy jakiś możny pan ciebie wzywa, ty się ukryj, a tym usilniej będzie cię wzywał. ¹⁰ Nie pchaj się, aby cię nie odsunięto, ani nie stój za daleko, żeby cię nie zapomniano. ¹¹ Nie zamierzaj rozmawiać z nim, jakby z równym sobie, ani nie dowierzaj jego wielu słowom; przez swoje wielomówstwo wystawi cię na próbę i niby uśmiechając się, dokładnie cię wybada. ¹² Bez miłosierdzia jest i nie zachowuje dla siebie zwierzeń, nie oszczędzi ci ani razów, ani więzów. ¹³ Zapamiętaj to sobie, uważaj pilnie, bo się przechadzasz w towarzystwie swej zguby*. ¹⁵ Każda istota żyjąca lubi podobną do siebie, a każdy człowiek tego, kto jest mu równy. ¹⁶ Każda istota żyjąca łączy się według swego gatunku, a człowiek przystaje do podobnego sobie. ¹⁷ Czy współżyć będzie wilk z jagnięciem? Podobnie grzesznik ze sprawiedliwym? ¹⁸ Jakiż pokój być może między hieną a psem i jakiż pokój być może między bogatym a ubogim? ¹⁹ Dziki osioł na pustyni jest żerem dla lwów, a biedni są łupem dla bogatego. ²⁰ Jak obrzydliwością jest dla pysznego pokora, tak obmierzłym dla bogatego jest biedny. ²¹ Kiedy bogaty się potknie, przyjaciele go podeprą, kiedy biedny upadnie, odepchną go nawet przyjaciele. ²² Gdy bogaty wpadnie w nieszczęście, wielu ma takich, którzy mu pomogą, gdy wstrętnie mówić będzie, jeszcze uniewinniać go będą. Gdy natomiast biedny w nieszczęście wpadnie, będą go ganili, a gdy mówić będzie mądrze, nie znajdzie uznania. ²³ Gdy bogaty przemówi, wszyscy zamilkną i mowę jego wynosić będą pod obłoki. Gdy biedny przemówi, spytają: «Któż to taki?», a jeśliby się potknął, całkiem go obalą. ²⁴ To bogactwo jest dobre, które jest bez grzechu, a ubóstwo jest złem w ustach bezbożnego. ²⁵ Serce człowieka zmienia jego twarz, raz na dobro, to znów na zło.
14 ¹ Szczęśliwy mąż, który nie potknął się ustami i nie jest przybity smutkiem grzechów. ² Szczęśliwy, którego własna dusza nie potępia i kto nie stracił swojej nadziei. ³ Dla człowieka skąpego bogactwa nie są dobrem, a sknerze na co pieniądze? ⁴ Ten, który gromadzi od ust sobie odejmując, dla innych gromadzi, a z jego dostatków inni wystawnie żyć będą. ⁵ Kto jest zły dla siebie, czyż będzie dobry dla innych? - nie ucieszy się on swoimi pieniędzmi. ⁶ Nie ma gorszego człowieka niż ten, który jest sknerą dla siebie samego, i to jest odpłatą za jego przewrotność: ⁷ jeśli coś dobrego zrobi, przez zapomnienie to uczyni, a na ostatek okaże swą przewrotność. ⁸ Zły jest, kto zazdrosnym okiem patrzy, odwraca oblicze i z góry spogląda na innych. ⁹ Oko chciwca nie zadowoli się tym, co posiada, a niegodziwa przewrotność wysusza duszę. ¹⁰ Oko złe zazdrości chleba, i brakuje go na jego stole. ¹¹ Synu, stosownie do swej zamożności, staraj się o siebie, a ofiary Panu godnie przynoś! ¹² Pamiętaj, że śmierć nie zwleka, a przymierze Szeolu nie zostało ci odkryte*. ¹³ Zanim umrzesz, czyń dobrze przyjacielowi i według swej możności wydobądź coś i daj mu! ¹⁴ * Nie pozbawiaj się dobra dzisiejszego, a przedmiot szlachetnego pożądania niech cię nie mija! ¹⁵ Czyż zostawisz drugiemu owoc swoich prac i trudy twoje na podział losem? ¹⁶ Dawaj, bierz i staraj się o rozrywki dla siebie, albowiem w Szeolu na próżno szukać przyjemności. ¹⁷ Wszelkie ciało starzeje się jak odzienie, i to jest odwieczne prawo: «Na pewno umrzesz». ¹⁸ Jak gęste liście na bujnym drzewie, jedne spadają, a drugie wyrastają, podobnie pokolenia ciała i krwi, jedno umiera a drugie się rodzi. ¹⁹ Każde dzieło podlegające zepsuciu przepadnie i razem z nim pójdzie jego wykonawca. ²⁰ Szczęśliwy mąż, który się ćwiczy w mądrości i który się radzi swego rozumu, ²¹ który rozważa drogi jej w swym sercu i zastanawia się nad jej ukrytymi sprawami*. ²² Wyjdź za nią jak tropiciel i na drogach jej przygotuj zasadzkę! ²³ Kto zaglądać będzie przez jej okna, kto słucha przy jej drzwiach; ²⁴ kto zamieszka blisko jej domu i wbije kołek w jej ściany*; ²⁵ kto postawi namiot swój przy jej boku - ten zajmie miejsce w szczęśliwym mieszkaniu, ²⁶ postawi swe dzieci pod jej dachem i pod jej gałęziami będzie przebywał. ²⁷ Ona zasłoni go przed żarem i odpoczywać będzie w jej chwale.
15 ¹ Ten, co Pana się boi, będzie tak czynił, a kto trzyma się Prawa, posiądzie mądrość. ² Jak matka wyjdzie ona naprzeciw niego i jak młoda małżonka go przyjmie. ³ Nakarmi go chlebem rozumu i napoi go wodą mądrości. ⁴ Oprze się on na niej i nie upadnie, zbliży się do niej i nie będzie zawstydzony. ⁵ Wywyższy ona go ponad jego bliskich i pośród zgromadzenia otworzy mu usta. ⁶ Znajdzie on wesele i wieniec uniesienia, i wieczne imię odziedziczy. ⁷ Bezrozumni ludzie jej nie posiądą i nie będą jej widzieli grzesznicy. ⁸ Daleka jest od pychy, a kłamcy o niej nie przypomną sobie. ⁹ W ustach grzesznika hymn pochwalny* nie jest stosowny, ponieważ nie od Pana pochodzi. ¹⁰ Albowiem tylko mędrzec hymn pochwalny wypowie, a Pan nim pokieruje. ¹¹ Nie mów: «Pan sprawił, że zgrzeszyłem», czego On nienawidzi, tego On nie będzie czynił*. ¹² Nie mów: «On mnie w błąd wprowadził», albowiem On nie potrzebuje grzesznika. ¹³ Pan nienawidzi wszystkiego, co wstrętne, i nie pozwala, by ci, którzy się Go boją, mieli z tym styczność*. ¹⁴ On na początku stworzył człowieka i zostawił go własnej mocy rozstrzygania. ¹⁵ Jeżeli zechcesz, zachowasz przykazania: a dochować wierności jest <Jego>* upodobaniem. ¹⁶ Położył przed tobą ogień i wodę, co zechcesz, po to wyciągniesz rękę. ¹⁷ Przed ludźmi życie i śmierć, co ci się podoba, to będzie ci dane. ¹⁸ Ponieważ wielka jest mądrość Pana, potężny jest władzą i widzi wszystko. ¹⁹ Oczy Jego patrzą na bojących się Go - On sam poznaje każdy czyn człowieka. ²⁰ Nikomu On nie przykazał być bezbożnym i nikomu nie zezwolił grzeszyć.
16 ¹ Nie pragnij wielkiej liczby dzieci, jeśliby miały być przewrotne, ani nie chwal się synami bezbożnymi! ² I chociażby byli liczni, nie chełp się nimi, jeśli bojaźni Pańskiej nie mają. ³ Nie licz na ich życie ani nie zwracaj uwagi na wielką ich liczbę! Więcej bowiem może znaczyć jeden niż tysiąc i lepiej umrzeć bezdzietnym, niż mieć dzieci bezbożne. ⁴ Przez jednego mądrego miasto się zaludnia, a pokolenie żyjących bez Prawa zmarnieje. ⁵ Wiele takich rzeczy widziało moje oko, a jeszcze więcej słyszało me ucho. ⁶ W zgromadzeniu grzeszników zapalił się ogień* i przeciw narodowi buntowniczemu gniew się rozżarzył. ⁷ Nie przepuścił [Pan] dawnym olbrzymom, którzy się zbuntowali ufni w swą siłę*. ⁸ Nie darował współmieszkańcom Lota, których zatracił z powodu ich pychy*. ⁹ Nie miał miłosierdzia nad narodem zatracenia*, co został zgładzony* z powodu swych grzechów. ¹⁰ Podobnie postąpił z sześciuset tysiącami pieszych, którzy zebrali się w twardości swego serca*. ¹¹ I chociażby był tylko jeden twardego karku, byłoby dziwne, gdyby został bez kary. Ma Pan miłosierdzie, ale i zapalczywość, hojny w zmiłowania, ale i gniew wylewa. ¹² Jak wielkie miłosierdzie, tak wielka i Jego surowość, sądzi człowieka według jego uczynków. ¹³ Nie ucieknie grzesznik z rzeczą skradzioną ani cierpliwość bogobojnego nie dozna zawodu. ¹⁴ Każdej jałmużnie bowiem wyznaczy miejsce i każdy według uczynków swych znajdzie [odpłatę]*. ¹⁷ Nie mów: «Ukryję się przed Panem i któż z wysoka o mnie pamiętać będzie? W wielkim tłumie nie będę rozpoznany i czymże jest moja dusza w bezmiarze stworzenia?» ¹⁸ Oto niebo i niebo niebios*, przepaść i ziemia trzęsą się od Jego wejrzenia, ¹⁹ góry też i fundamenty ziemi, gdy na nie popatrzy, drżą z przerażenia. ²⁰ Ale serce nie zastanawia się nad tym i któż uważa na Jego drogi? ²¹ Huragan, którego człowiek nie zobaczy, i bardzo wiele dzieł Jego pozostaje w ukryciu. ²² «Któż obwieści dzieła sprawiedliwości albo kto się ich doczeka? Dalekie jest bowiem przymierze». ²³ Tak sądzi ten, co mało posiada umiejętności, i głupio myśli mąż bezrozumny i oszukany. ²⁴ Słuchaj mię, synu, zdobądź wiedzę i do słów moich przyłóż swe serce! ²⁵ Z umiarem objawię naukę i z troskliwością wyłożę wiedzę. ²⁶ Na rozkaz Pana, na początku, stały się Jego dzieła* i gdy tylko je stworzył, dokładnie określił ich zadanie. ²⁷ Uporządkował je na zawsze, od początku aż w daleką przyszłość. Nie odczuwają głodu ani zmęczenia i nigdy nie porzucą swego zadania, ²⁸ żadne nie zderzy się z drugim i Jego słowom nigdy nie odmówią posłuchu.
17 ¹ Pan stworzył człowieka z ziemi i znów go jej zwróci*. ² Odliczył ludziom dni i wyznaczył czas odpowiedni, oraz dał im władzę nad tym wszystkim, co jest na niej*. ³ Przyodział ich w moc podobną do swojej i uczynił ich na swój obraz*. ⁴ Uczynił ich groźnymi dla wszystkiego stworzenia, aby panowali nad zwierzętami i ptactwem*. ⁶ Dał im wolną wolę, język i oczy, uszy i serce zdolne do myślenia*. ⁷ Napełnił ich wiedzą i rozumem, o złu i dobru ich pouczył. ⁸ Położył oko* swoje w ich sercu, aby im pokazać wielkość swoich dzieł*. ¹⁰ Imię świętości wychwalać będą i wielkość Jego dzieł opowiadać. ¹¹ Dodał im wiedzy i prawo życia dał im w dziedzictwo. ¹² Przymierze wieczne zawarł z nimi* i objawił im swoje prawa. ¹³ Wielkość majestatu widziały ich oczy i uszy ich słyszały okazałość Jego głosu. ¹⁴ Rzekł im: «Trzymajcie się z dala od wszelkiej niesprawiedliwości!»* I dał każdemu przykazania co do jego bliźniego. ¹⁵ Przed Nim są zawsze ich drogi, nie skryją się przed Jego oczami*. ¹⁷ Dla każdego narodu ustanowił rządcę, ale Izrael jest działem Pana*. ¹⁹ Wszystko, co czynią, jest przed Nim jak słońce, a oczy Jego są ustawicznie na ich drogach. ²⁰ Przed Nim nie zakryją się złe ich czyny i wszystkie ich grzechy są przed Panem. ²² Jałmużna męża jest u Niego jak pieczęć, a dobrodziejstwa człowieka chowa jak źrenicę oka. ²³ Potem wreszcie powstanie i odda im, sprawi też, że odpłata każdemu z nich będzie dana. ²⁴ Tym zaś, którzy się nawracają, daje drogę powrotu i pociesza tych, którym brakło wytrwałości. ²⁵ Nawróć się do Pana, porzuć grzechy, błagaj przed obliczem [Jego], umniejsz zgorszenie! ²⁶ Wróć do Najwyższego, a odwróć się od niesprawiedliwości i miej występek w wielkiej nienawiści! ²⁷ Któż w Szeolu wielbić będzie Najwyższego, zamiast żyjących, którzy mogą oddawać Mu chwałę?
18 ¹ Ten, co żyje wiecznie, stworzył wszystko bez wyjątku, ² Sam tylko Pan uznany będzie za sprawiedliwego* ⁴ Nikt nie potrafi opisać Jego czynów, a któż będzie mógł zbadać Jego wspaniałe dzieła? ⁵ Któż zdoła zmierzyć potęgę Jego wielkości i któż potrafi dokładnie opowiedzieć dzieła Jego miłosierdzia? ⁶ Nie ma tu nic do zmniejszenia ani do dodania, ani nie można zbadać cudownych dzieł Pańskich. ⁷ Kiedy człowiek myśli, że skończył, to nawet nie rozpoczął, a kiedy się zatrzyma, nie wie, co robić dalej. ⁸ Kimże jest człowiek i jakież jest jego znaczenie? Cóż jest jego dobrem i cóż złem jego? ⁹ Liczba dni człowieka - jeśli wiek jego jest długi - dosięga stu lat. ¹⁰ Jak kropla wody zaczerpnięta z morza lub ziarnko piasku, tak jest [tych] trochę lat wobec dnia wieczności. ¹¹ Dlatego Pan cierpliwy jest dla ludzi i wylał na nich swoje miłosierdzie. ¹² Zobaczył On i wie, że koniec ich godny litości i dlatego pomnożył swoje przebaczenie. ¹³ Miłosierdzie człowieka - nad jego bliźnim, a miłosierdzie Pana - nad całą ludzkością: On karci, wychowuje, poucza i zawraca jak pasterz swoją trzodę*. ¹⁴ Lituje się nad tymi, którzy przyjmują Jego pouczenie i którzy się spieszą do Jego przykazań. ¹⁵ Synu, do dobrych uczynków nie dodawaj przygany ani przykrego słowa do każdego daru. ¹⁶ Czyż upału nie łagodzi rosa? Tak lepsze jest słowo niż podarunek. ¹⁷ Oto, czy nie jest lepsze słowo niż dobry datek? A jedno z drugim [łączy się] u człowieka życzliwego. ¹⁸ Nierozumny zaś robi wymówki niezgodnie z miłością, a dar zazdrosnego wyciska łzy z oczu. ¹⁹ Uczy się, zanim ci przyjdzie przemawiać, i miej staranie o siebie, zanim zasłabniesz. ²⁰ Zanim sąd wydasz, zbadaj siebie samego, a w godzinę obrachunku znajdziesz przebaczenie. ²¹ Nim wpadniesz w chorobę, upokórz się, a gdy zgrzeszysz, daj dowód nawrócenia! ²² Niech ci nic nie stanie na przeszkodzie, by wykonać ślub w należnym czasie, ani nie czekaj aż do śmierci, by z długów się uiścić. ²³ Zanim złożysz ślub, przygotuj siebie, a nie bądź jak człowiek, który Pana wystawia na próbę. ²⁴ Pamiętaj o gniewie Jego w dniach ostatnich, o chwili pomsty, gdy odwróci oblicze. ²⁵ Pamiętaj o chwili głodu, gdy jesteś w obfitości, o biedzie i niedostatku - w dniach pomyślności. ²⁶ Od rana do wieczora okoliczności się zmieniają i wszystko prędko biegnie przed Panem. ²⁷ Człowiek mądry we wszystkim zachowa ostrożność, a w dniach, kiedy grzechy panują*, powstrzyma się od błędu. ²⁸ Każdy rozumny uzna mądrość, a temu, kto ją znalazł, wyrazi uznanie. ²⁹ Rozumni w mowach sami jako mędrcy wystąpią i niby deszcz wyleją przysłowia doskonałe. ³⁰ Nie idź za twymi namiętnościami: powstrzymaj się od pożądań! ³¹ Jeżeli pozwolisz duszy swej na upodobanie w namiętnościach, uczynisz z siebie pośmiewisko dla twych nieprzyjaciół. ³² Nie miej upodobania w życiu wystawnym, abyś się nie uwikłał w jego wydatki.
19 ¹ Robotnik pijak nie wzbogaci się, a kto ma za nic małe rzeczy, wnet podupadnie. ² Wino i kobiety wykoleją mądrych, a kto przylgnie do nierządnic, będzie bardziej bezwstydny; ³ padnie łupem zgnilizny i robaków i zatraci się dusza zuchwała. ⁴ Człowiek łatwowierny jest lekkomyślny, a kto grzeszy, wyrządza krzywdę swej duszy. ⁵ Kto ma zadowolenie ze swych namiętności, będzie potępiony, ⁶ a kto nienawidzi wielomówstwa, uniknie nieszczęścia. ⁷ Nigdy nie powtarzaj słów zasłyszanych, a nic na tym nie stracisz. ⁸ Nie mów ich ani przyjacielowi, ani wrogowi, i jeśli to nie będzie grzechem dla ciebie, nie wyjawiaj! ⁹ Gdyż wysłuchają, ale unikać cię będą, a w swoim czasie okażą ci nienawiść. ¹⁰ Posłyszałeś słowo? Niech umrze z tobą! Nie obawiaj się - nie rozsadzi ciebie. ¹¹ Głupi z powodu słowa usłyszanego czuć będzie boleści jak rodząca z powodu dziecięcia. ¹² Jak strzała tkwiąca w mięsistym udzie, tak słowa we wnętrzu głupiego. ¹³ Upomnij przyjaciela, aby tak nie czynił, a jeśliby uczynił, by już nie powtórzył czynu. ¹⁴ Upomnij bliźniego, aby tak nie mówił, a jeśliby już powiedział, aby nie powtarzał. ¹⁵ Upomnij przyjaciela, często bowiem rzuca się oszczerstwa, i nie wierz każdemu słowu! ¹⁶ Czasem się ktoś poślizgnął, ale nieświadomie, i któż nie zgrzeszył swym językiem? ¹⁷ Upomnij bliźniego swego, zanim mu grozić będziesz, i daj miejsce Prawu Najwyższego*. ²⁰ Cała mądrość - bojaźń Pana, a w całej mądrości jest wypełnienie Prawa*. ²² Nie jest mądrością znajomość złego i nie ma roztropności, gdzie się słucha rady grzeszników. ²³ Jest przemyślność, a jednak budzi wstręt, i bywa głupi, który źle na mądrości wychodzi. ²⁴ Lepszy jest mniej zdolny, ale bojący się Pana, niż bardzo mądry, co przekracza Prawo. ²⁵ Jest wybitna przemyślność, a jednak jest niegodziwa, a bywa też taki, co używa podstępu, by ujawnić słuszność. ²⁶ Jest przewrotny, skrzywiony ze smutku, a wewnątrz pełen fałszu, ²⁷ ukrywa twarz, udaje głuchego, aby, gdy nie będzie poznany, wziąć górę nad tobą;
20 ¹ Bywa upomnienie, ale nie w porę, niejeden milczy, a jednak jest mądry. ² O ileż lepiej jest upomnieć, niż trwać w gniewie. ³ Kto uznaje swój błąd, ustrzeże się szkody. ⁴ Czym jest pożądanie eunucha, by dziewczynę pozbawić dziewictwa, tym jest przeprowadzanie sprawiedliwości przemocą. ⁵ Niejeden milczący został uznany za mądrego, a innego skutkiem wielomówstwa znienawidzono. ⁶ Jeden milczy, bo nie wie, co odpowiedzieć, a drugi milczy, gdyż umie [czekać na] stosowną chwilę. ⁷ Człowiek mądry milczeć będzie do chwili odpowiedniej, a chełpliwy i głupi ją lekceważy. ⁸ Kto w mówieniu miarę przebiera, odrazę budzić będzie, a ten, co na wszystko sobie pozwala, popadnie w nienawiść. ⁹ Czasem powodzenie przynosi człowiekowi nieszczęście, a niespodziewany zysk wychodzi na szkodę. ¹⁰ Bywa podarunek, który ci nie daje pożytku, i bywa też taki, który podwójną przyniesie ci korzyść. ¹¹ Zdarza się poniżenie z powodu chwały, a znajdzie się taki, który po uniżeniu podniesie głowę. ¹² Czasem ktoś kupuje wiele za małe pieniądze, a płaci za to siedem razy więcej. ¹³ Mędrzec słowami zdobywa sobie miłość, a uprzejmości głupich będą wzgardzone. ¹⁴ Podarunek nierozumnego nie przyniesie ci pożytku, ma on bowiem wiele oczu, zamiast jednego*; ¹⁵ mało on daje, a wymawia wiele, otwiera swe usta jak herold, dzisiaj pożycza, a jutro żądać będzie zwrotu: obrzydły jest taki człowiek! ¹⁶ Głupiec powiada: «Nie mam przyjaciela i nie ma wdzięczności za moje dobrodziejstwa, ¹⁷ ci, którzy jedzą mój chleb, mają złośliwy język». Ileż razy i jakże wielu śmiać się z niego będzie! ¹⁸ Lepiej się potknąć na gruncie pod nogami niż o [wybryk] języka; tak więc na złych upadek przyjdzie prędko. ¹⁹ Jak człowiek niemiły, tak opowiadanie w niestosownym czasie, będzie ono stale na ustach ludzi bez wychowania. ²⁰ Przysłowie [usłyszane] z ust głupiego będzie odrzucone, nie wypowie go bowiem w chwili stosownej. ²¹ Niejednego niedostatek powstrzymuje od grzeszenia i nie ma on wyrzutów sumienia w czasie swego odpoczynku. ²² Niejeden z powodu wstydu gubi swoją duszę i zatraca ją przez wzgląd na głupiego. ²³ Niejeden też z powodu wstydu zrobił obietnicę przyjacielowi i niepotrzebnie uczynił go sobie wrogiem. ²⁴ Kłamstwo jest złym nawykiem człowieka i jest ono stale na ustach ludzi źle wychowanych. ²⁵ Lepszy złodziej niż ten, co stale kłamstwem się posługuje, obydwaj zaś zgubę odziedziczą w spadku. ²⁶ Wzgarda zazwyczaj towarzyszy kłamcy, a hańba stale ciąży na nim. ²⁷ Mędrzec wsławia się swoją mową, a człowiek rozumny podoba się władcom. ²⁸ Kto uprawia ziemię, podwyższy swe sterty, a kto się podoba władcom, zmaże przestępstwa. ²⁹ Upominki i dary zaślepiają oczy mądrych i jak kaganiec na ustach tłumią nagany. ³⁰ Mądrość ukryta i skarb niewidoczny, jakiż pożytek z obojga? ³¹ Lepiej postępuje człowiek, co ukrywa swoją głupotę, niż ten, co tai swą mądrość.
21 ¹ Synu zgrzeszyłeś? Nie czyń tego więcej i za poprzednie swe [grzechy] proś o przebaczenie! ² Uciekaj od grzechu jak od węża, jeśli się bowiem zbliżysz, ukąsi cię: jego zęby to zęby lwa, co porywają życie ludzkie. ³ Każde przekroczenie Prawa jest jak miecz obosieczny, a na ranę przez nie zadaną nie ma lekarstwa. ⁴ Gwałt i przemoc pustoszą bogate posiadłości, tak też mieszkanie wyniosłego będzie zrujnowane. ⁵ Prośba z ust ubogiego [dociera] do uszu Pana, a sąd Jego prędko przychodzi. ⁶ Kto nienawidzi upomnienia, idzie śladem grzesznika, ale kto Pana się boi, z serca się nawróci. ⁷ Daleko znany jest mocny w języku, ale rozumny wie, kiedy on się potknął. ⁸ Kto buduje dom za cudze pieniądze, podobny jest do gromadzącego kamienie na własny grobowiec*. ⁹ Stos paździerzy - zgromadzenie bezbożnych, a ich wspólny koniec - płomień ognia*. ¹⁰ Droga grzeszników gładka, bez kamieni, lecz u jej końca - przepaść Szeolu. ¹¹ Kto zachowuje Prawo, panuje nad swymi myślami, uwieńczeniem zaś bojaźni Pańskiej jest mądrość. ¹² Nie może zdobyć wykształcenia ten, komu brak zdolności, ale jest zdolność, która przymnaża goryczy. ¹³ Wiedza mędrca jak potop rozlewać się będzie, a rada jego jak żywe źródło. ¹⁴ Jak naczynie stłuczone jest wnętrze głupiego: nie zatrzyma żadnej wiedzy. ¹⁵ Jeśli rozumny człowiek usłyszy słowo mądre, pochwali je i dorzuci doń swoje; gdy głupi posłyszy, nie spodoba mu się i odrzuci je za plecy. ¹⁶ Wyjaśnienia głupiego są jak toboły w drodze, na wargach zaś mądrego znajdzie się wdzięk. ¹⁷ Usta roztropnego będą poszukiwane na zgromadzeniu, a mowy jego będą rozważane w sercu. ¹⁸ Jak dom zniszczony, tak mądrość głupiego, a wiedza nierozumnego to słowa nieskładne. ¹⁹ Nauka dla nierozumnego to pęta na nogi i jakby więzy na prawej ręce. ²⁰ Głupi przy śmiechu podnosi swój głos, natomiast człowiek mądry ledwie trochę się uśmiechnie. ²¹ Nauka dla rozumnego jest jak ozdoba złota i jak bransoleta na prawym ramieniu. ²² Noga głupiego jest skora, by wejść do domu, człowiek z ogładą, przeciwnie, krępować się będzie. ²³ Nierozumny przez drzwi zagląda do wnętrza, natomiast mąż dobrze wychowany stać będzie na zewnątrz. ²⁴ Jest brakiem wychowania podsłuchiwać pod drzwiami, człowieka rozumnego zaś okrywałoby to hańbą. ²⁵ Wargi głupich obficie wylewać będą głupstwa*, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze. ²⁶ Na ustach głupich jest ich serce, w sercu mądrych są ich usta. ²⁷ Bezbożny, kiedy przeklina swego przeciwnika, przeklina siebie samego. ²⁸ Potwarca ubliża sobie samemu i znienawidzą go sąsiedzi.
22 ¹ Leniwiec przyrównany będzie do obłoconego kamienia, a każdy zagwiżdże nad jego hańbą. ² Leniwiec przyrównany będzie do krowiego nawozu, każdy, kto go podniesie, otrząśnie rękę. ³ Hańba dla ojca, jeśli ma syna źle wychowanego, a jeśli córkę, to wstyd mu ona przyniesie. ⁴ Córka roztropna jest bogactwem dla swego męża, a córka, która wstyd przynosi, zgryzotą dla swego ojca. ⁵ Nieobyczajna córka zawstydza ojca i męża i przez obydwóch będzie wzgardzona. ⁶ Jak muzyka w czas smutku, tak nauka w niewłaściwym czasie, natomiast chłosta i upomnienie są zawsze mądre*. ⁹ Uczyć głupiego - to kleić skorupy lub budzić śpiącego z głębokiego snu. ¹⁰ Nauczać głupiego - to jakby nauczać drzemiącego, który jeszcze w końcu zapyta: «A o co chodzi?» ¹¹ Płacz nad zmarłym, stracił bowiem światło, płacz nad głupim, bo rozum zgubił. Ciszej płacz nad zmarłym, bo znalazł odpoczynek, życie zaś głupiego gorsze jest od śmierci. ¹² Żałoba po zmarłym trwa siedem dni, po głupim i bezbożnym zaś przez wszystkie dni jego życia. ¹³ Nie wdawaj się z głupim w długie rozmowy i nie chodź do tego, kto nie ma rozumu. Strzeż się go, byś nie miał przykrości i byś się nie splamił przez zetknięcie z nim. Unikaj go, a znajdziesz wytchnienie i nie doznasz rozgoryczenia z powodu jego nierozumu. ¹⁴ Cóż jest cięższego nad ołów? a jak mu na imię? Głupi. ¹⁵ Piasek, sól i bryłę żelaza łatwiej unieść, niż [znieść] człowieka nierozumnego. ¹⁶ Jak drewniana belka, wprawiona w budowę, nie rozpadnie się w czasie trzęsienia ziemi, tak serce umocnione dojrzałym zastanowieniem, gdy nadejdzie chwila, nie stchórzy. ¹⁷ Serce wsparte na mądrym myśleniu jest jak ozdoba z piasku* na murze wygładzonym. ¹⁸ Postawione na szczytach gór cienkie tyczki nie oprą się wiatrowi, tak serce zalęknione przez niemądre myśli nie ostoi się wobec byle jakiego strachu. ¹⁹ Kto urazi oko, wyciska łzy, kto urazi serce*, odkrywa uczucie. ²⁰ Kto rzuca kamieniem na ptaki, wypłasza je, a kto lży przyjaciela, zrywa przyjaźń. ²¹ Jeślibyś wyciągnął miecz na przyjaciela, nie martw się, jest bowiem droga powrotu; ²² jeślibyś otworzył usta na niego, nie martw się, jest bowiem możność pojednania; wyjąwszy obelgę, wzgardę, wyjawienie tajemnicy i cios zdradliwy - to wszystko oddali każdego przyjaciela. ²³ Zachowaj wierność bliźniemu twemu w biedzie, abyś z nim razem wzbogacił się w jego pomyślności. W czasie niepowodzenia trwaj przy nim, abyś, gdy przyjdzie do dziedziczenia, i ty miał w nim udział. ²⁴ Przed ogniem - para w piecu i dym, a przed wylaniem krwi - obelgi. ²⁵ Nie będę się wstydził osłonić przyjaciela i nie będę się przed nim ukrywał;
23 ¹ Panie, Ojcze i Władco życia mojego, nie zdawaj mię na ich* zachciankę, i nie dozwól, bym przez nie upadł. ² Któż zastosuje rózgi na moje myśli, a do serca mego - karność mądrości, by nie oszczędzić mnie w moich błędach, nie przepuść moich grzechów, ³ aby się nie mnożyły moje winy i aby moje grzechy się nie wzmagały; abym nie upadł wobec przeciwników i nie sprawił uciechy mojemu wrogowi? ⁴ Panie, Ojcze i Boże mego życia, nie dawaj mi wyniosłego oka, ⁵ a żądzę odwróć ode mnie! ⁶ Niech nie panują nade mną żądze zmysłowe i grzechy cielesne, nie wydawaj mię bezwstydnej namiętności! ⁷ O karności ust posłuchajcie, dzieci: kto ją zachowa, nie da się pochwycić. ⁸ Grzesznika odkryją jego własne wargi i do upadku doprowadzą szydercę i zuchwalca. ⁹ Nie przyzwyczajaj ust swoich do wypowiadania przysięgi i nie przywykaj wzywać imienia Świętego. ¹⁰ Jak bowiem niewolnik często brany na męki nie może być wolny od sińców, tak ten, co byle kiedy przysięga i wzywa imienia Pańskiego, nie będzie wolny od grzechu. ¹¹ Człowiek często przysięgający pomnaża bezprawia i rózga nie odejdzie od jego domu. Jeśliby wykroczył [mimo woli przeciw przysiędze], to grzech jego spadnie na niego, a jeśliby ją zlekceważył, zgrzeszy podwójnie, a jeśliby krzywoprzysięgał, nie będzie mu darowane i dom jego napełni się nieszczęściem. ¹² Bywa taki sposób mówienia, który do śmierci można przyrównać, niechże się on nie znajdzie w dziedzictwie Jakuba! To wszystko dalekie jest od bogobojnych: niech się nie pogrążają w nieprawościach! ¹³ Nie przyzwyczajaj ust swoich do grubiańskiej nieczystości, gdyż są w niej grzeszne słowa. ¹⁴ Wspomnij na ojca i matkę swoją, gdy będziesz razem z możnymi, żebyś przypadkiem nie zapomniał się w ich obecności i żebyś z przyzwyczajenia jakiegoś głupstwa nie popełnił: bo wtedy wolałbyś nie być zrodzonym lub przeklinałbyś dzień swego narodzenia. ¹⁵ Człowiek przyzwyczajony do mów haniebnych nie poprawi się przez wszystkie dni swego życia. ¹⁶ * Dwa rodzaje ludzi mnożą grzechy, a trzeci ściąga gniew karzący: ¹⁷ namiętność gorąca, jak ogień płonący, nie zgaśnie, aż będzie zaspokojona; człowiek nieczysty wobec swego ciała, nie zazna spokoju, aż go ogień spali; rozpustnik, dla którego każdy chleb słodki, nie uspokoi się aż do śmieci. ¹⁸ Człowiek popełniając cudzołóstwo mówi do swej duszy: «Któż na mnie patrzy? Wokół mnie ciemności, a mury mnie zakrywają, nikt mnie nie widzi: czego mam się lękać? Najwyższy nie będzie pamiętał moich grzechów». ¹⁹ Tylko oczy ludzkie są postrachem dla niego, a zapomina, że oczy Pana, nad słońce dziesięć tysięcy razy jaśniejsze, patrzą na wszystkie drogi człowieka i widzą zakątki najbardziej ukryte. ²⁰ Wszystkie rzeczy są Mu znane, zanim powstały, tym więc bardziej - po ich stworzeniu. ²¹ Takiego [człowieka] spotka kara na ulicach miasta, tam gdzie nie będzie się spodziewał niczego - zostanie schwytany. ²² Podobnie i kobieta, która zdradziła męża i podrzuca spadkobiercę poczętego z innym: ²³ najpierw stała się nieposłuszna prawu Najwyższego, następnie przeciw mężowi swemu postąpiła niegodziwie, a po trzecie popełniła cudzołóstwo nieczystością i poczęła dzieci z mężczyzny obcego. ²⁴ Poprowadzą ją przed zgromadzenie i będzie śledztwo nad jej dziećmi. ²⁵ Dzieci jej nie zapuszczą korzeni, gałązki te pozbawione będą owocu. ²⁶ Pamięć o niej zostanie jako wzór przekleństwa, a hańba jej nie będzie wymazana. ²⁷ A następne pokolenie pozna, że nie ma nic lepszego nad bojaźń Pana i nic słodszego nad wypełnianie Jego przykazań.
24 ¹ Mądrość wychwala sama siebie, chlubi się pośród swego ludu. ² Otwiera swe usta na zgromadzeniu Najwyższego i ukazuje się dumnie przed Jego potęgą*: ³ Wyszłam z ust Najwyższego i niby mgła okryłam ziemię. ⁴ Zamieszkałam na wysokościach, a tron mój na słupie z obłoku. ⁵ Okrąg nieba sama obeszłam i przechadzałam się po głębi przepaści. ⁶ Na falach morza, na ziemi całej, w każdym ludzie i narodzie zdobyłam panowanie*. ⁷ Pomiędzy nimi wszystkimi szukałam miejsca, by spocząć - [szukałam] w czyim dziedzictwie mam się zatrzymać. ⁸ Wtedy przykazał mi Stwórca wszystkiego, Ten, co mnie stworzył, wyznaczył mi mieszkanie i rzekł: «W Jakubie rozbij namiot i w Izraelu obejmij dziedzictwo!» ⁹ Przed wiekami, na samym początku mię stworzył i już nigdy istnieć nie przestanę. ¹⁰ W świętym Przybytku, w Jego obecności, zaczęłam pełnić świętą służbę* i przez to na Syjonie mocno stanęłam. ¹¹ Podobnie w mieście umiłowanym dał mi odpoczynek, w Jeruzalem jest moja władza. ¹² Zapuściłam korzenie w sławnym narodzie, w posiadłości Pana, w Jego dziedzictwie. ¹³ Wyrosłam jak cedr na Libanie i jak cyprys na górach Hermonu. ¹⁴ Wyrosłam jak palma w Engaddi, jak krzewy róży w Jerychu, jak wspaniała oliwka na równinie, wyrosłam w górę jak platan. ¹⁵ Wszystko przepoiłam wonnością jak cynamon i aspalat* pachnący, i miłą woń wydałam jak mirra* wyborna, jak galbanum*, onyks*, wonna żywica i obłok kadzidła w przybytku. ¹⁶ Jak terebint gałęzie swe rozłożyłam, a gałęzie moje - gałęzie chwały i wdzięku. ¹⁷ Jak szczep winny wypuściłam pełne krasy latorośle, a kwiat mój [wyda] owoc sławy i bogactwa*. ¹⁹ Przyjdźcie do mnie, którzy mnie pragniecie, nasyćcie się moimi owocami! ²⁰ Pamięć o mnie jest słodsza nad miód, a posiadanie mnie - nad plaster miodu. ²¹ Którzy mnie spożywają, dalej łaknąć będą, a którzy mnie piją, nadal będą pragnąć*. ²² Kto mi jest posłuszny, nie dozna wstydu, a którzy przeze mnie działać będą, nie zbłądzą. ²³ Tym wszystkim jest księga przymierza Boga Najwyższego, Prawo, które dał nam Mojżesz, jako dziedzictwo plemionom Jakuba*. ²⁵ Zalewa ono mądrością jak Piszon* i jak Tygrys w dniach nowych płodów; ²⁶ obficie napełnia rozumem jak Eufrat i jak Jordan w czasie żniw; ²⁷ wylewa naukę jak Nil* lub Gichon* w czasie winobrania. ²⁸ Pierwszy nie skończył go poznawać, podobnie ani ostatni do dna go nie zgłębił, ²⁹ gdyż myśl jego pełniejsza jest niż morze, a rada głębsza niż Wielka Otchłań*. ³⁰ Ja zaś jestem jak odnoga rzeki i jak wodociąg, co sprowadza wodę do ogrodu. ³¹ Powiedziałem: «Nawodnię mój ogród i nasycę moją rolę». Oto moja odnoga stała się rzeką, a rzeka moja - morzem. ³² Nadto sprawię, że nauka świecić będzie jak zaranie i ukaże się jak najdalej.
25 ¹ * W trzech rzeczach upodobałem sobie, które są przyjemne Panu i ludziom: zgoda wśród braci, przyjaźń między sąsiadami oraz żona i mąż dobrze zgadzający się* wzajemnie. ² Trzech rodzajów ludzi znienawidziła moja dusza, a życie ich szczególnie mnie gniewa: żebraka pysznego, bogacza kłamcy, starca cudzołożnego, ogołoconego z rozumu. ³ Jeśli w młodości nie nazbierałeś, jakim sposobem znajdziesz na starość? ⁴ Jak sąd przystoi siwym włosom, tak starszym umieć doradzać. ⁵ Jak starcom przystoi mądrość, tak tym, co mają poważanie - myśl i rada. ⁶ Wieńcem starców jest wielkie doświadczenie, a chlubą ich bojaźń Pańska. ⁷ Dziewięć myśli uznałem w sercu za błogosławione, a dziesiątą słowami wypowiem: człowiek, który ma radość z dzieci i już za życia patrzy na upadek wrogów; ⁸ szczęśliwy, kto mieszka z żoną rozumną, kto się językiem nie poślizgnął, kto nie służył innemu, niegodnemu siebie, ⁹ szczęśliwy, kto znalazł roztropność, kto może przemawiać do uszu tych, którzy go słuchają; ¹⁰ jakże wielki jest ten, kto znalazł mądrość, ale nikt nie jest większy od tego, kto boi się Pana. ¹¹ Bojaźń Pana wszystko przewyższa, a kto ją posiadł, do kogo będzie przyrównany?* ¹³ Każda rana, byle nie rana serca, wszelka złość, byle nie złość żony. ¹⁴ Każde prześladowanie, byle nie prześladowanie przez nienawidzących nas, każda zemsta, byle nie zemsta nieprzyjaciół. ¹⁵ Nie ma bowiem głowy* nad głowę węża i nie ma gniewu nad gniew nieprzyjaciela. ¹⁶ Wolałbym mieszkać z lwem i smokiem, niż mieszkać z żoną przewrotną. ¹⁷ Złość kobiety zmienia wyraz jej twarzy, zeszpeca jej oblicze na kształt niedźwiedzia*. ¹⁸ Mąż jej zasiądzie do stołu pośród swoich bliskich i wbrew woli przykro wzdychać będzie. ¹⁹ Małe jest wszelkie zło wobec przewrotności kobiety, toteż spadnie na nią los grzesznika. ²⁰ Czym dla nóg starca wspinanie się po zboczu piaszczystym, tym żona gadatliwa dla spokojnego męża. ²¹ Nie pozwól się doprowadzić do upadku pięknością kobiety, ani nawet jej nie pożądaj! ²² Złem jest, bezwstydem i wielką hańbą, jeśli żona utrzymuje swego męża. ²³ Duch przygnębiony, twarz zasmucona i rana serca - żona przewrotna; ręce bezwładne i kolana bez siły - taka, która unieszczęśliwia swojego męża. ²⁴ Początek grzechu przez kobietę i przez nią też wszyscy umieramy*. ²⁵ Nie dawaj ujścia wodzie ani możności rządzenia przewrotnej żonie.
26 ¹ Szczęśliwy mąż, który ma dobrą żonę, liczba dni jego będzie podwójna. ² Dobra żona radować będzie męża, który osiągnie pełnię wieku w pokoju. ³ Dobra żona to dobra część dziedzictwa i jako taka będzie dana tym, którzy się boją Pana: ⁴ wtedy to serce bogatego czy ubogiego będzie zadowolone i oblicze jego wesołe w każdym czasie. ⁵ Serce moje ma się na baczności przed trzema rzeczami*, a czwartej się obawiam: oszczerczych zarzutów w mieście, zbiegowiska pospólstwa i kłamliwych doniesień; te rzeczy są przykrzejsze od śmierci. ⁶ Zgryzotą serca i smutkiem jest kobieta zazdrosna o kobietę, a to jest bicz języka, co wszystkich dosięga*. ⁷ Jarzmo dla wołów źle dopasowane - to żona niegodziwa, kto ją sobie bierze, jakby uchwycił garścią skorpiona. ⁸ Wielkie zło - kobieta pijaczka, i nie ukryje ona swej hańby. ⁹ Bezwstyd kobiety można poznać po niespokojnym podnoszeniu oczu i po rzucaniu spojrzeń. ¹⁰ Nad córką zuchwałą wzmocnij czuwanie, aby czując ulgę, nie wyzyskała sposobności. ¹¹ Strzeż się oka bezwstydnego i nie dziw się, jeśli cię przywiedzie do upadku. ¹² Jak spragniony podróżny otwiera usta i pije każdą wodę, która jest blisko, tak ona siada naprzeciw każdego pala i na strzały otwiera kołczan*. ¹³ Wdzięk żony rozwesela jej męża, a mądrość jej orzeźwia jego kości. ¹⁴ Dar Pana - żona spokojna i za osobę dobrze wychowaną nie ma odpłaty. ¹⁵ Wdzięk nad wdziękami skromna kobieta i nie masz nic równego osobie powściągliwej. ¹⁶ Jak słońce wschodzące na wysokościach Pana, tak piękność dobrej kobiety między ozdobami jej domu. ¹⁷ Jak światło błyszczące na świętym świeczniku, tak piękność oblicza na ciele dobrze zbudowanym. ¹⁸ Jak kolumny złote na podstawach srebrnych, tak piękne nogi na kształtnych stopach*.
27 ¹ Bardzo wiele zgrzeszyło dla zysku, a ten, kto stara się wzbogacić, odwraca oko*. ² Jak kołek wbija się między kamienie ze sobą spojone, tak grzech się wdziera między sprzedaż a kupno. ³ Jeśli kto bojaźni Pańskiej pilnie trzymać się nie będzie, wnet jego dom się obali. ⁴ Gdy sitem się przesiewa, zostają odpadki, podobnie [okazują się] błędy człowieka w jego rozumowaniu. ⁵ Piec wystawia na próbę naczynia garncarza, a sprawdzianem człowieka jest jego wypowiedź. ⁶ Hodowlę drzewa poznaje się po jego owocach, podobnie serce człowieka - po rozumnym słowie. ⁷ Nie chwal człowieka, zanim poznasz, jak przemawia, to bowiem jest próbą dla ludzi. ⁸ Jeśli starać się będziesz o to, co jest sprawiedliwe, osiągniesz je i wdziejesz jak wspaniałą szatę. ⁹ Ptaki trzymają się razem z podobnymi sobie, a prawda powróci do tych, którzy ją w czyn wprowadzają. ¹⁰ Jak lew zasadza się na zdobycz, tak grzech na tych, którzy czynią niegodziwości. ¹¹ Mowa bogobojnego jest zawsze mądrością, głupi zaś zmienia się jak księżyc. ¹² Skracaj czas [przebywania] między nierozumnymi, a wśród mądrych przedłużaj! ¹³ Opowiadanie głupich budzi odrazę, a śmiech ich płynie z grzesznej przyjemności. ¹⁴ Gadanie człowieka, co często przysięga, stawia włosy dębem, a kłótnia takich ludzi każe zatykać uszy. ¹⁵ Wylanie krwi - kłótnia pyszałków, i przykro słuchać ich wyzwisk. ¹⁶ Kto zdradza tajemnicę, traci zaufanie i nie znajdzie sobie przyjaciela. ¹⁷ Kochaj przyjaciela i bądź mu wierny, a jeślibyś zdradził tajemnice jego, nie usiłuj nawet biec za nim! ¹⁸ Jak bowiem człowiek stracił tego, kto mu umarł, tak straciłeś przyjaźń bliźniego, ¹⁹ i jakbyś wypuścił ptaka trzymanego w ręce, tak oddaliłeś bliźniego i już go nie odzyskasz. ²⁰ Nawet nie biegnij za nim, bo jest daleko i uciekł jak sarna z sideł. ²¹ Rana może być opatrzona, obelga darowana, ale ten, kto wyjawił tajemnicę, nie ma już nadziei. ²² Kto mruga okiem - knuje zło i nikt go od tego nie odwiedzie. ²³ Wobec ciebie usta jego są słodkie i podziwiać będzie twoje słowa; ale później zmieni swoje usta i ze słów twoich ukuje zarzut przeciw tobie: ²⁴ wiele znienawidziłem, ale nic tak bardzo, jak takiego, a i Pan go nienawidzi. ²⁵ Kto rzuca kamień w górę, rzuca go na swoją głowę, a cios podstępem zadany zrani także uderzającego*. ²⁶ Ten, kto kopie dół, sam w niego wpadnie, a kto zastawia sidła, sam w nie zostanie schwytany. ²⁷ Kto źle czyni, na tego spadnie zło, a nawet nie pozna, skąd na niego przyjdzie. ²⁸ Drwiny i obelgi są dla pyszałka, a pomsta jak lew czyha na niego. ²⁹ W sidła dali się schwytać ci, którzy się cieszą z upadku bogobojnych, i ogarnie ich boleść jeszcze przed śmiercią. ³⁰ Złość i gniew są obrzydliwościami, których pełen jest grzesznik.
28 ¹ Tego, który się mści, spotka zemsta Pana: On grzechy jego dokładnie zachowa w pamięci. ² Odpuść przewinę bliźniemu, a wówczas, gdy błagać będziesz, zostaną ci odpuszczone grzechy. ³ Gdy człowiek żywi złość przeciw drugiemu, jakże u Pana szukać będzie uzdrowienia? ⁴ Nie ma on miłosierdzia nad człowiekiem do siebie podobnym, jakże błagać będzie o odpuszczenie swoich własnych grzechów? ⁵ Sam będąc ciałem* trwa w nienawiści, któż więc odpokutuje* za jego przewinienia? ⁶ Pamiętaj na ostatnie rzeczy i przestań nienawidzić; - na rozkład ciała, na śmierć, i trzymaj się przykazań! ⁷ Pamiętaj na przykazania i nie miej w nienawiści bliźniego, - na przymierze Najwyższego, i daruj obrazę! ⁸ Unikaj waśni, a umniejszysz grzechy, człowiek bowiem popędliwy wszczynać będzie kłótnie. ⁹ Grzesznik szerzy niezgodę między przyjaciółmi i rzuca oszczerstwo między tych, co żyją w zgodzie. ¹⁰ Jakie jest paliwo, tak się ogień rozpala, jaka jest zapamiętałość w kłótni, tak się ona wzmaga; jaka siła człowieka, taka będzie jego zapalczywość, i zależnie od zamożności, gniew jego będzie rosnąć. ¹¹ Gwałtowna sprzeczka roznieca ogień, a gwałtowna kłótnia wylewa krew. ¹² Jeśli dmuchać będziesz na iskrę - zapłonie, a jeśli spluniesz na nią - zgaśnie, a jedno i drugie pochodzi z ust twoich. ¹³ Przeklinajcie potwarcę i dwujęzycznego: wielu bowiem zgubili żyjących w zgodzie. ¹⁴ Trzeci język* wielu uczynił nieszczęśliwymi i skazał ich na tułaczkę od narodu do narodu, zburzył miasta potężne i domy możnych obalił. ¹⁵ Trzeci język oddalił żony od mężów i pozbawił je owocu ich trudów. ¹⁶ Kto nastawia mu ucha, nie znajdzie spoczynku ani nie będzie mieszkał spokojnie. ¹⁷ Uderzenie rózgi wywołuje sińce, uderzenie języka łamie kości. ¹⁸ Wielu padło od ostrza miecza, ale nie tylu, co od języka. ¹⁹ Szczęśliwy, kto przed nim był zasłonięty, kto nie doświadczył jego złości, kto nie dźwigał jego jarzma i nie był związany jego pętami. ²⁰ Jarzmo jego to jarzmo żelazne, a pęta jego - pęta z brązu. ²¹ Straszna jest śmierć, którą on sprowadził, nawet Szeol jest lepszy od niego. ²² Nie będzie on panował nad bogobojnymi i nie będą się palili w jego płomieniu*. ²³ Natomiast ci, którzy Pana porzucają, weń wpadną, zapali się w nich i nie będzie wygaszony; jak lew będzie przeciw nim wysłany i rozszarpie ich jak pantera. ²⁴ Uważaj! Otocz posiadłość swą płotem z cierni, srebro swoje i złoto mocno zawiąż; ²⁵ słowom twoim spraw wagę i ciężarki, a ustom drzwi i zasuwę! ²⁶ Uważaj, abyś się w nim* nie potknął, i byś nie upadł przed tym, kto ci gotuje zasadzkę.
29 ¹ Kto jest miłosierny, pożycza bliźniemu, a kto wspomaga go swą ręką, wypełnia przykazania*. ² Pożycz bliźniemu, gdy jest w potrzebie, a także oddaj mu w swoim czasie*; ³ dotrzymaj słowa, bądź godny jego zaufania, a zawsze znajdziesz to, czego będziesz potrzebował. ⁴ Wielu uważa pożyczkę za rzecz znalezioną i sprawia kłopot tym, którzy ich wspomogli. ⁵ Do czasu, zanim otrzyma, całuje jego ręce i o bogactwach bliźniego mówi cichym głosem; ale się ociąga, gdy przyjdzie pora zwrotu, i oddaje w zamian słowa niezadowolenia i na złe czasy się skarży. ⁶ Jeśli zaś zdoła, zwróci zaledwie połowę, i należy uważać to za rzecz znalezioną; a jeśli nie będzie mógł, pozbawi go pieniędzy, uczyni go sobie bez powodu wrogiem, odda mu przekleństwa i obelgi i zamiast czci, zapłaci mu zelżywością. ⁷ Wielu się więc powstrzymuje* nie z powodu złego usposobienia, ale z obawy, by nie tracić na próżno. ⁸ Poza tym bądź dla biednego łaskawy i nie daj mu długo czekać na jałmużnę! ⁹ Zgodnie z przykazaniem przyjdź z pomocą biednemu i stosownie do jego potrzeby nie odsyłaj go z pustymi rękami! ¹⁰ Strać raczej pieniądze dla brata i przyjaciela, niżby miały zardzewieć, zmarnować się pod kamieniem. ¹¹ Umieść skarb twój według przykazań Najwyższego, a korzystniejsze to będzie dla ciebie niż złoto. ¹² Zamknij jałmużnę w spichlerzach twoich, a ona wybawi cię z każdego nieszczęścia*. ¹³ Lepiej niż tarcza mocna, niżeli ciężka włócznia za ciebie walczyć będzie z wrogiem. ¹⁴ Człowiek dobry ręczyć będzie za bliźniego, i byłby bezwstydny, gdyby go odtrącił. ¹⁵ Nie zapominaj dobrodziejstw poręczyciela, dał bowiem życie swoje za ciebie. ¹⁶ Grzesznik za nic sobie ma dobrodziejstwa poręczyciela i bez wdzięczności w sercu odtrąca swego wybawcę. ¹⁷ Ręczenie zgubiło wielu uczciwych i wstrząsnęło nimi jak morska fala. ¹⁸ Ludzi możnych wypędziło z kraju, tak że zabłądzili między obce narody. ¹⁹ Grzesznik, który narzuca się z ręczeniem, goniąc za zyskiem, popadnie pod wyroki sądowe. ²⁰ Pomagaj bliźniemu według swej możności, a uważaj na siebie, abyś i ty nie upadł. ²¹ Pierwsze potrzeby życia: woda, chleb, odzienie i dom, by osłonić nagość. ²² Lepsze jest życie biednego pod dachem z tarcic niż wspaniałe uczty u obcych. ²³ Bądź zadowolony, czy masz mało czy dużo, a nie posłyszysz wymówek, że jesteś przybyszem. ²⁴ Przykre to życie chodzić od domu do domu, a tam, gdzie mieszkasz jako obcy, ust nie otworzysz. ²⁵ Choć przyjmiesz kogoś do stołu i dasz pić, bez otrzymania podzięki posłyszysz przykre słowa*: ²⁶ «Chodź, przybyszu, przygotuj stół, a jeśli co masz w ręku, nakarm mnie!* ²⁷ Przybyszu, zrób miejsce godniejszemu, brat w gościnę przybył do mnie, potrzebuję mieszkania». ²⁸ Ciężkie są dla człowieka rozumnego obelgi wierzyciela i wymawianie gościny.
30 ¹ Kto miłuje swego syna, często używa na niego rózgi, aby na końcu mógł się nim cieszyć. ² Kto wychowuje swego syna, będzie miał z niego pociechę i dumny będzie z niego między znajomymi. ³ Kto kształci swego syna, budzi zazdrość u wroga, a wobec przyjaciół będzie nim się cieszył. ⁴ Skończył życie jego ojciec, ale jakby nie umarł, gdyż podobnego sobie zostawił. ⁵ W czasie życia swego widział go i doznał radości, a i przy śmierci swej nie został zasmucony. ⁶ Przeciwnikom zostawił mściciela, a przyjaciołom tego, który im okaże wdzięczność. ⁷ Rozpieszcza syna swego ten, kto opatruje każdą jego ranę i komu na każdy jego głos wzruszają się wnętrzności. ⁸ Koń nieujeżdżony jest narowisty, a syn zostawiony samemu sobie staje się zuchwały. ⁹ Pieść dziecko, a wprawi cię w osłupienie, baw się nim, a sprawi ci smutek. ¹⁰ Nie śmiej się razem z nim, abyś nie został wraz z nim zasmucony i abyś na koniec nie zgrzytał zębami. ¹¹ W młodości nie dawaj mu zbytniej swobody*, ¹² okładaj razami boki jego, gdy jest jeszcze młody, aby, gdy zmężnieje, nie odmówił ci posłuchu. ¹³ Wychowuj syna swego i używaj do pracy, abyś nie został zaskoczony jego bezczelnością. ¹⁴ Więcej wart biedny a zdrowy o silnej postawie, niż bogaty a ukarany na swym ciele [chorobą]. ¹⁵ Zdrowie i siła lepsze są niż wszystko złoto, a mocne ciało niż niezmierny majątek. ¹⁶ Nie ma większego bogactwa nad zdrowie ciała i nie ma zadowolenia nad radość serca. ¹⁷ Lepsza jest śmierć niż przykre życie i lepszy wieczny odpoczynek niż stała choroba. ¹⁸ Łakocie położone przed zamkniętymi ustami to stosy żywności leżące na grobie*. ¹⁹ Na cóż się przyda ofiara z owoców bożkowi? Nie będzie przecież jadł ani czuł zapachu - tak jest z tym, kogo Pan doświadcza. ²⁰ Patrzy oczami i wzdycha, jak wzdycha eunuch obejmujący dziewicę. ²¹ Nie wydawaj duszy swej smutkowi ani nie dręcz siebie myślami. ²² Radość serca jest życiem człowieka, a wesołość męża przedłuża dni jego. ²³ Wytłumacz sobie samemu*, pociesz swoje serce, i oddal długotrwały smutek od siebie; bo smutek zgubił wielu i nie ma z niego żadnego pożytku. ²⁴ Zazdrość i gniew skracają dni, a zmartwienie sprowadza przedwczesną starość. ²⁵ Gdy serce pogodne - dobry apetyt*, zatroszczy się ono o pokarmy.
31 ¹ Bezsenność z powodu bogactwa wyczerpuje ciało, a troska o nie oddala sen. ² Troska nocnego czuwania oddala drzemkę, bardziej niż ciężka choroba wybija ze snu. ³ Bogacz się trudzi, aby zbierać pieniądze, a gdy przestaje, syci się rozkoszami. ⁴ Biedak się trudzi, nie mając środków do życia, a gdy przestaje, popada w nędzę. ⁵ Ten, kto złoto miłuje, nie ustrzeże się winy, a ten, kto goni za zyskami, przez nie zostanie oszukany. ⁶ Wielu złoto doprowadziło do upadku, a zguba ich stała się jawna. ⁷ Jest ono zasiekami z drzewa na drodze tych, co za nim szaleją, a kto jest głupi, w nich uwięźnie. ⁸ Błogosławiony bogacz, którego znaleziono bez winy, który nie gonił za złotem. ⁹ Któż to jest? Wychwalać go będziemy, uczynił bowiem rzeczy podziw wzbudzające między swoim ludem. ¹⁰ Któż poddany pod tym względem próbie został doskonały? Poczytane mu to będzie za chlubę. Kto mógł zgrzeszyć, a nie zgrzeszył, uczynić źle, a nie uczynił? ¹¹ Dobra jego zostaną utwierdzone, a zgromadzenie opowiadać będzie jego dobrodziejstwa. ¹² Zająłeś miejsce przy stole suto zastawionym? Nie otwieraj nad nim gardzieli i nie wołaj: «Jakże wiele na nim!» ¹³ Pamiętaj, że źle jest mieć oko chciwe. Cóż między rzeczami stworzonymi gorszego nad takie oko, które z powodu każdej rzeczy* napełnia się łzami. ¹⁴ Po to, co ktoś sobie upatrzył, nie wyciągaj ręki i nie pchaj się wraz z nim do półmiska! ¹⁵ Osądzaj sprawy bliźniego według swoich własnych i nad każdą sprawą się namyśl! ¹⁶ Jedz, co leży przed tobą, jak człowiek, nie bądź żarłoczny, abyś nie wzbudził odrazy. ¹⁷ Przez dobre wychowanie pierwszy zaprzestań [jedzenia], nie bądź nienasycony, byś kogo nie zraził. ¹⁸ Jeśli zajmiesz miejsce między wieloma, nie wyciągaj ręki jako pierwszy spomiędzy nich. ¹⁹ Jakże mało wystarcza człowiekowi dobrze wychowanemu, na łóżku swym nie będzie ciężko oddychał. ²⁰ Zdrowy jest sen [człowieka], gdy ma umiarkowanie syty żołądek, wstaje on wcześnie, jest panem samego siebie. Udręka bezsenności, bóle żołądka i kolki w brzuchu - u łakomego człowieka. ²¹ A jeśli byłbyś zmuszony do jedzenia, wstań, zrzuć to na uboczu*, a ulżysz sobie. ²² Słuchaj mnie, synu, i nie gardź mną, w końcu uznasz słowa moje za słuszne. We wszystkich czynach swych bądź uważny, a żadna choroba nie zbliży się do ciebie. ²³ Wargi wychwalać będą tego, kto hojny jest na ucztach, i prawdziwe jest świadectwo o jego szlachetności. ²⁴ Miasto będzie szemrać przeciw skąpemu na ucztach i świadectwo o jego sknerstwie jest prawdziwe. ²⁵ Przy piciu wina nie bądź zbyt odważny, albowiem ono zgubiło wielu. ²⁶ Jak w kuźni próbuje się twardość stali zanurzając ją w wodzie, tak wino doświadcza przez bójkę serca zuchwalców. ²⁷ Wino dla ludzi jest życiem, jeżeli pić je będziesz w miarę. Jakież ma życie ten, który jest pozbawiony wina?* Stworzone jest ono bowiem dla rozweselenia ludzi. ²⁸ Zadowolenie serca i radość duszy daje wino pite w swoim czasie i z umiarkowaniem. ²⁹ Udręczeniem dla duszy jest zaś wino pite w nadmiernej ilości, wśród podniecenia i zwady. ³⁰ Pijaństwo powiększa szał głupiego na jego zgubę, osłabia siły i sprowadza rany. ³¹ Na uczcie przy piciu nie rób wymówek bliźniemu ani nie lekceważ go z powodu jego wesołości; nie mów mu słów obelżywych ani nie drażnij go żądaniem zwrotu [długu]!
32 ¹ Jeśli posadzono cię na pierwszym miejscu, nie wbijaj się w pychę, bądź między nimi jak jeden z nich, miej staranie o nich, a dopiero potem usiądź! ² Gdy wykonasz wszystko, co do ciebie należy, zajmij swoje miejsce, abyś się radował wraz z nimi i otrzymał wieniec za umiejętność kierowania ucztą. ³ Mów, starcze, tobie to bowiem przystoi, jednak z dokładnym wyczuciem, abyś nie przeszkadzał muzyce*. ⁴ A kiedy jej słuchają, nie rozwódź się mową ani nie okazuj swej mądrości w niestosownym czasie! ⁵ Czym pieczęć z rubinu w złotej oprawie, tym koncert muzyków na uczcie przy winie. ⁶ Jak pieczęć szmaragdowa w złotym obramowaniu, tak melodia muzyków przy słodkim winie. ⁷ Przemów, młodzieńcze, jeśli już musisz, skoro cię o to usilnie dwa razy proszono. ⁸ Mów zwięźle, w niewielu słowach [zamknij] wiele treści, okaż, że jesteś taki, który coś wie, a zarazem umie milczeć. ⁹ Nie wywyższaj się między dostojnikami, a gdy inny mówi, wiele nie gadaj! ¹⁰ Przed grzmotem przelatuje błyskawica, a przed skromnym człowiekiem idzie przychylność. ¹¹ Gdy przyjdzie czas, powstań, nie bądź ostatni, idź szybko do domu i nie postępuj lekkomyślnie! ¹² Tam możesz się zabawić i czynić, co ci się podoba, ale nie grzesz mową zuchwałą! ¹³ Za wszystko wysławiaj Tego, który cię stworzył i który cię upaja swoimi dobrami. ¹⁴ Kto się boi Pana, otrzyma wychowanie, a którzy od wczesnego rana Go szukają, znajdą [Jego] upodobanie. ¹⁵ Ten, kto bada Prawo, życie swe nim wypełni, ale obłudnik znajdzie w nim sposobność do upadku. ¹⁶ Którzy się Pana boją, zrozumieją Prawo*, a ich sprawiedliwość jak światło zabłyśnie. ¹⁷ Człowiek grzeszny unika nagany i według swej woli tłumaczy Prawo. ¹⁸ Człowiek roztropny nie gardzi myślą [obcą], a głupi* i pyszny niczym się nie przejmuje. ¹⁹ Nic nie czyń bez zastanowienia, a nie będziesz żałował swego czynu*. ²⁰ Na drogę wyboistą nie wchodź, abyś nogą nie uderzył o kamień. ²¹ Nie czuj się bezpieczny na drodze bez przeszkód ²² i miej się na baczności na swoich ścieżkach!* ²³ We wszystkich czynach uważaj na siebie samego, przez to zachowasz przykazania. ²⁴ Albowiem kto wierzy Prawu, zachowuje przykazania, a kto zaufał Panu, nie poniesie szkody.
33 ¹ Nie spadnie zło na bojącego się Pana, a jeśli będzie doświadczany, dozna wybawienia. ² Człowiek mądry nie będzie nienawidził Prawa, ale kto obłudnie wobec niego postępuje, jest jak okręt w czasie burzy. ³ Człowiek mądry zawierzy Prawu, ono będzie dlań niezawodne jak wyrocznia urim i tummim*. ⁴ Przygotuj mowę, a słuchać cię będą, zbierz swą wiedzę i odpowiadaj! ⁵ Wnętrze głupiego jest jak koło u ciężkiego wozu i jak oś obracająca się - jego myślenie. ⁶ Przyjaciel niestały podobny jest do ogiera, który rży pod każdym jeźdźcem.