20 ¹ Bywa upomnienie, ale nie w porę, niejeden milczy, a jednak jest mądry. ² O ileż lepiej jest upomnieć, niż trwać w gniewie. ³ Kto uznaje swój błąd, ustrzeże się szkody. ⁴ Czym jest pożądanie eunucha, by dziewczynę pozbawić dziewictwa, tym jest przeprowadzanie sprawiedliwości przemocą. ⁵ Niejeden milczący został uznany za mądrego, a innego skutkiem wielomówstwa znienawidzono. ⁶ Jeden milczy, bo nie wie, co odpowiedzieć, a drugi milczy, gdyż umie [czekać na] stosowną chwilę. ⁷ Człowiek mądry milczeć będzie do chwili odpowiedniej, a chełpliwy i głupi ją lekceważy. ⁸ Kto w mówieniu miarę przebiera, odrazę budzić będzie, a ten, co na wszystko sobie pozwala, popadnie w nienawiść. ⁹ Czasem powodzenie przynosi człowiekowi nieszczęście, a niespodziewany zysk wychodzi na szkodę. ¹⁰ Bywa podarunek, który ci nie daje pożytku, i bywa też taki, który podwójną przyniesie ci korzyść. ¹¹ Zdarza się poniżenie z powodu chwały, a znajdzie się taki, który po uniżeniu podniesie głowę. ¹² Czasem ktoś kupuje wiele za małe pieniądze, a płaci za to siedem razy więcej. ¹³ Mędrzec słowami zdobywa sobie miłość, a uprzejmości głupich będą wzgardzone. ¹⁴ Podarunek nierozumnego nie przyniesie ci pożytku, ma on bowiem wiele oczu, zamiast jednego*; ¹⁵ mało on daje, a wymawia wiele, otwiera swe usta jak herold, dzisiaj pożycza, a jutro żądać będzie zwrotu: obrzydły jest taki człowiek! ¹⁶ Głupiec powiada: «Nie mam przyjaciela i nie ma wdzięczności za moje dobrodziejstwa, ¹⁷ ci, którzy jedzą mój chleb, mają złośliwy język». Ileż razy i jakże wielu śmiać się z niego będzie! ¹⁸ Lepiej się potknąć na gruncie pod nogami niż o [wybryk] języka; tak więc na złych upadek przyjdzie prędko. ¹⁹ Jak człowiek niemiły, tak opowiadanie w niestosownym czasie, będzie ono stale na ustach ludzi bez wychowania. ²⁰ Przysłowie [usłyszane] z ust głupiego będzie odrzucone, nie wypowie go bowiem w chwili stosownej. ²¹ Niejednego niedostatek powstrzymuje od grzeszenia i nie ma on wyrzutów sumienia w czasie swego odpoczynku. ²² Niejeden z powodu wstydu gubi swoją duszę i zatraca ją przez wzgląd na głupiego. ²³ Niejeden też z powodu wstydu zrobił obietnicę przyjacielowi i niepotrzebnie uczynił go sobie wrogiem. ²⁴ Kłamstwo jest złym nawykiem człowieka i jest ono stale na ustach ludzi źle wychowanych. ²⁵ Lepszy złodziej niż ten, co stale kłamstwem się posługuje, obydwaj zaś zgubę odziedziczą w spadku. ²⁶ Wzgarda zazwyczaj towarzyszy kłamcy, a hańba stale ciąży na nim. ²⁷ Mędrzec wsławia się swoją mową, a człowiek rozumny podoba się władcom. ²⁸ Kto uprawia ziemię, podwyższy swe sterty, a kto się podoba władcom, zmaże przestępstwa. ²⁹ Upominki i dary zaślepiają oczy mądrych i jak kaganiec na ustach tłumią nagany. ³⁰ Mądrość ukryta i skarb niewidoczny, jakiż pożytek z obojga? ³¹ Lepiej postępuje człowiek, co ukrywa swoją głupotę, niż ten, co tai swą mądrość.
21 ¹ Synu zgrzeszyłeś? Nie czyń tego więcej i za poprzednie swe [grzechy] proś o przebaczenie! ² Uciekaj od grzechu jak od węża, jeśli się bowiem zbliżysz, ukąsi cię: jego zęby to zęby lwa, co porywają życie ludzkie. ³ Każde przekroczenie Prawa jest jak miecz obosieczny, a na ranę przez nie zadaną nie ma lekarstwa. ⁴ Gwałt i przemoc pustoszą bogate posiadłości, tak też mieszkanie wyniosłego będzie zrujnowane. ⁵ Prośba z ust ubogiego [dociera] do uszu Pana, a sąd Jego prędko przychodzi. ⁶ Kto nienawidzi upomnienia, idzie śladem grzesznika, ale kto Pana się boi, z serca się nawróci. ⁷ Daleko znany jest mocny w języku, ale rozumny wie, kiedy on się potknął. ⁸ Kto buduje dom za cudze pieniądze, podobny jest do gromadzącego kamienie na własny grobowiec*. ⁹ Stos paździerzy - zgromadzenie bezbożnych, a ich wspólny koniec - płomień ognia*. ¹⁰ Droga grzeszników gładka, bez kamieni, lecz u jej końca - przepaść Szeolu. ¹¹ Kto zachowuje Prawo, panuje nad swymi myślami, uwieńczeniem zaś bojaźni Pańskiej jest mądrość. ¹² Nie może zdobyć wykształcenia ten, komu brak zdolności, ale jest zdolność, która przymnaża goryczy. ¹³ Wiedza mędrca jak potop rozlewać się będzie, a rada jego jak żywe źródło. ¹⁴ Jak naczynie stłuczone jest wnętrze głupiego: nie zatrzyma żadnej wiedzy. ¹⁵ Jeśli rozumny człowiek usłyszy słowo mądre, pochwali je i dorzuci doń swoje; gdy głupi posłyszy, nie spodoba mu się i odrzuci je za plecy. ¹⁶ Wyjaśnienia głupiego są jak toboły w drodze, na wargach zaś mądrego znajdzie się wdzięk. ¹⁷ Usta roztropnego będą poszukiwane na zgromadzeniu, a mowy jego będą rozważane w sercu. ¹⁸ Jak dom zniszczony, tak mądrość głupiego, a wiedza nierozumnego to słowa nieskładne. ¹⁹ Nauka dla nierozumnego to pęta na nogi i jakby więzy na prawej ręce. ²⁰ Głupi przy śmiechu podnosi swój głos, natomiast człowiek mądry ledwie trochę się uśmiechnie. ²¹ Nauka dla rozumnego jest jak ozdoba złota i jak bransoleta na prawym ramieniu. ²² Noga głupiego jest skora, by wejść do domu, człowiek z ogładą, przeciwnie, krępować się będzie. ²³ Nierozumny przez drzwi zagląda do wnętrza, natomiast mąż dobrze wychowany stać będzie na zewnątrz. ²⁴ Jest brakiem wychowania podsłuchiwać pod drzwiami, człowieka rozumnego zaś okrywałoby to hańbą. ²⁵ Wargi głupich obficie wylewać będą głupstwa*, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze. ²⁶ Na ustach głupich jest ich serce, w sercu mądrych są ich usta. ²⁷ Bezbożny, kiedy przeklina swego przeciwnika, przeklina siebie samego. ²⁸ Potwarca ubliża sobie samemu i znienawidzą go sąsiedzi.
22 ¹ Leniwiec przyrównany będzie do obłoconego kamienia, a każdy zagwiżdże nad jego hańbą. ² Leniwiec przyrównany będzie do krowiego nawozu, każdy, kto go podniesie, otrząśnie rękę. ³ Hańba dla ojca, jeśli ma syna źle wychowanego, a jeśli córkę, to wstyd mu ona przyniesie. ⁴ Córka roztropna jest bogactwem dla swego męża, a córka, która wstyd przynosi, zgryzotą dla swego ojca. ⁵ Nieobyczajna córka zawstydza ojca i męża i przez obydwóch będzie wzgardzona. ⁶ Jak muzyka w czas smutku, tak nauka w niewłaściwym czasie, natomiast chłosta i upomnienie są zawsze mądre*. ⁹ Uczyć głupiego - to kleić skorupy lub budzić śpiącego z głębokiego snu. ¹⁰ Nauczać głupiego - to jakby nauczać drzemiącego, który jeszcze w końcu zapyta: «A o co chodzi?» ¹¹ Płacz nad zmarłym, stracił bowiem światło, płacz nad głupim, bo rozum zgubił. Ciszej płacz nad zmarłym, bo znalazł odpoczynek, życie zaś głupiego gorsze jest od śmierci. ¹² Żałoba po zmarłym trwa siedem dni, po głupim i bezbożnym zaś przez wszystkie dni jego życia. ¹³ Nie wdawaj się z głupim w długie rozmowy i nie chodź do tego, kto nie ma rozumu. Strzeż się go, byś nie miał przykrości i byś się nie splamił przez zetknięcie z nim. Unikaj go, a znajdziesz wytchnienie i nie doznasz rozgoryczenia z powodu jego nierozumu. ¹⁴ Cóż jest cięższego nad ołów? a jak mu na imię? Głupi. ¹⁵ Piasek, sól i bryłę żelaza łatwiej unieść, niż [znieść] człowieka nierozumnego. ¹⁶ Jak drewniana belka, wprawiona w budowę, nie rozpadnie się w czasie trzęsienia ziemi, tak serce umocnione dojrzałym zastanowieniem, gdy nadejdzie chwila, nie stchórzy. ¹⁷ Serce wsparte na mądrym myśleniu jest jak ozdoba z piasku* na murze wygładzonym. ¹⁸ Postawione na szczytach gór cienkie tyczki nie oprą się wiatrowi, tak serce zalęknione przez niemądre myśli nie ostoi się wobec byle jakiego strachu. ¹⁹ Kto urazi oko, wyciska łzy, kto urazi serce*, odkrywa uczucie. ²⁰ Kto rzuca kamieniem na ptaki, wypłasza je, a kto lży przyjaciela, zrywa przyjaźń. ²¹ Jeślibyś wyciągnął miecz na przyjaciela, nie martw się, jest bowiem droga powrotu; ²² jeślibyś otworzył usta na niego, nie martw się, jest bowiem możność pojednania; wyjąwszy obelgę, wzgardę, wyjawienie tajemnicy i cios zdradliwy - to wszystko oddali każdego przyjaciela. ²³ Zachowaj wierność bliźniemu twemu w biedzie, abyś z nim razem wzbogacił się w jego pomyślności. W czasie niepowodzenia trwaj przy nim, abyś, gdy przyjdzie do dziedziczenia, i ty miał w nim udział. ²⁴ Przed ogniem - para w piecu i dym, a przed wylaniem krwi - obelgi. ²⁵ Nie będę się wstydził osłonić przyjaciela i nie będę się przed nim ukrywał;
23 ¹ Panie, Ojcze i Władco życia mojego, nie zdawaj mię na ich* zachciankę, i nie dozwól, bym przez nie upadł. ² Któż zastosuje rózgi na moje myśli, a do serca mego - karność mądrości, by nie oszczędzić mnie w moich błędach, nie przepuść moich grzechów, ³ aby się nie mnożyły moje winy i aby moje grzechy się nie wzmagały; abym nie upadł wobec przeciwników i nie sprawił uciechy mojemu wrogowi? ⁴ Panie, Ojcze i Boże mego życia, nie dawaj mi wyniosłego oka, ⁵ a żądzę odwróć ode mnie! ⁶ Niech nie panują nade mną żądze zmysłowe i grzechy cielesne, nie wydawaj mię bezwstydnej namiętności! ⁷ O karności ust posłuchajcie, dzieci: kto ją zachowa, nie da się pochwycić. ⁸ Grzesznika odkryją jego własne wargi i do upadku doprowadzą szydercę i zuchwalca. ⁹ Nie przyzwyczajaj ust swoich do wypowiadania przysięgi i nie przywykaj wzywać imienia Świętego. ¹⁰ Jak bowiem niewolnik często brany na męki nie może być wolny od sińców, tak ten, co byle kiedy przysięga i wzywa imienia Pańskiego, nie będzie wolny od grzechu. ¹¹ Człowiek często przysięgający pomnaża bezprawia i rózga nie odejdzie od jego domu. Jeśliby wykroczył [mimo woli przeciw przysiędze], to grzech jego spadnie na niego, a jeśliby ją zlekceważył, zgrzeszy podwójnie, a jeśliby krzywoprzysięgał, nie będzie mu darowane i dom jego napełni się nieszczęściem. ¹² Bywa taki sposób mówienia, który do śmierci można przyrównać, niechże się on nie znajdzie w dziedzictwie Jakuba! To wszystko dalekie jest od bogobojnych: niech się nie pogrążają w nieprawościach! ¹³ Nie przyzwyczajaj ust swoich do grubiańskiej nieczystości, gdyż są w niej grzeszne słowa. ¹⁴ Wspomnij na ojca i matkę swoją, gdy będziesz razem z możnymi, żebyś przypadkiem nie zapomniał się w ich obecności i żebyś z przyzwyczajenia jakiegoś głupstwa nie popełnił: bo wtedy wolałbyś nie być zrodzonym lub przeklinałbyś dzień swego narodzenia. ¹⁵ Człowiek przyzwyczajony do mów haniebnych nie poprawi się przez wszystkie dni swego życia. ¹⁶ * Dwa rodzaje ludzi mnożą grzechy, a trzeci ściąga gniew karzący: ¹⁷ namiętność gorąca, jak ogień płonący, nie zgaśnie, aż będzie zaspokojona; człowiek nieczysty wobec swego ciała, nie zazna spokoju, aż go ogień spali; rozpustnik, dla którego każdy chleb słodki, nie uspokoi się aż do śmieci. ¹⁸ Człowiek popełniając cudzołóstwo mówi do swej duszy: «Któż na mnie patrzy? Wokół mnie ciemności, a mury mnie zakrywają, nikt mnie nie widzi: czego mam się lękać? Najwyższy nie będzie pamiętał moich grzechów». ¹⁹ Tylko oczy ludzkie są postrachem dla niego, a zapomina, że oczy Pana, nad słońce dziesięć tysięcy razy jaśniejsze, patrzą na wszystkie drogi człowieka i widzą zakątki najbardziej ukryte. ²⁰ Wszystkie rzeczy są Mu znane, zanim powstały, tym więc bardziej - po ich stworzeniu. ²¹ Takiego [człowieka] spotka kara na ulicach miasta, tam gdzie nie będzie się spodziewał niczego - zostanie schwytany. ²² Podobnie i kobieta, która zdradziła męża i podrzuca spadkobiercę poczętego z innym: ²³ najpierw stała się nieposłuszna prawu Najwyższego, następnie przeciw mężowi swemu postąpiła niegodziwie, a po trzecie popełniła cudzołóstwo nieczystością i poczęła dzieci z mężczyzny obcego. ²⁴ Poprowadzą ją przed zgromadzenie i będzie śledztwo nad jej dziećmi. ²⁵ Dzieci jej nie zapuszczą korzeni, gałązki te pozbawione będą owocu. ²⁶ Pamięć o niej zostanie jako wzór przekleństwa, a hańba jej nie będzie wymazana. ²⁷ A następne pokolenie pozna, że nie ma nic lepszego nad bojaźń Pana i nic słodszego nad wypełnianie Jego przykazań.
24 ¹ Mądrość wychwala sama siebie, chlubi się pośród swego ludu.